गोवर्धन यादव का आलेख - श्री रामजन्मोत्सव

SHARE:

श्री रामजन्मोत्सव. (गोवर्धन यादव) सारे जगत के लिए यह सौभाग्य का दिन है; क्योंकि अखिल विश्व के अधिपति सच्चिदानदघन श्री भगवान इसी दिन दुर...

clip_image002

श्री रामजन्मोत्सव.

(गोवर्धन यादव)

सारे जगत के लिए यह सौभाग्य का दिन है; क्योंकि अखिल विश्व के अधिपति सच्चिदानदघन श्री भगवान इसी दिन दुर्दान्त रावण के अत्याचार से पिडित पृथ्वी को सुखी करने और सनातन धर्म की मर्यादा की स्थापना के लिए मर्यादापुरुषोत्तम श्रीराम के रुप में प्रकट हुए थे. महाकवि बाल्मीकजी ने रामजन्म के विषय में विस्तार से लिखा है.

’’दशाननवधार्थाय धर्मसंस्थापनाय च दानवानां विनाशाय दैत्यानां निधनाय च परित्राणाय साधूनां जातो रामः स्वयं हरिः “ अर्थात—रावण के वध, दानवों के विनाश, दैत्यों को मारने तथा धर्म की प्रतिष्ठा एवं सज्जनों के परित्राण के लिए स्वयं श्रीहरि राम के रुप में अवतीर्ण हुए ’ततो यज्ञे समाप्ते तु ऋतूनां समत्ययुः ततश्च द्वादशे मासे चैत्रे नावमिके तिथौ नक्षत्रेSदितिदेवत्ये स्वोच्चसंस्थेषु पंचसु ग्रहेषु कर्कटॆ लग्ने वाक्पताविन्दुना सह “प्रोद्यमाने जगन्नातं सर्वलोकनमस्कृतम कौशल्याजनयद रामं दिव्यलक्षणसंयुत” (अष्टादशः सर्गः-८-९-१०)

यज्ञ –समाप्ति के पश्चात जब छः ऋतुएं बीत गयी, तब बारहवें मास में चैत्र शुक्लपक्ष की नवमी तिथि को पुनर्वसु नक्षत्र एवं कर्क लग्न में कौसल्यादेवी ने दिव्य लक्षणॊं से युक्त सर्वलोकवन्दित जगदीश्वर श्रीराम को जन्म दिया. उस समय( सूर्य, मंगल, शनि, गुरु और शुक्र) ये पांच ग्रह अपने-अपने उच्च स्थान में विद्यमान थे तथा लग्न में चन्द्रमा के साथ बृहस्पति विराजमान थे//बाल्मीक रामायण-अष्टादशः सर्गः श्लोक-८-९-१०).

इनके जन्म के समय गंधर्वों ने मधुर गीत गाए. अप्सराओं ने नृत्य किया. देवताओं की दुन्दुभियाँ बजने लगी तथा आकाश से फ़ूलों की वर्षा होने लगी. अयोध्या में बहुत बडा उत्सव हुआ. मनुष्यों की भारी भीड एकत्र हुई. गलियाँ और सडकें लोगों से खचाखच भरी थीं. बहुत-से नट और नर्तक वहाँ अपनी कलाएँ दिखा रहे थे. वहाँ सब ओर गाने-बजानेवले तथा दूसरे लोगों के शब्द गूँज रहे थे. दीन-दुखियों के लिए लुटाए गये सब प्रकार के रत्न वहाँ बिखरे पडॆ थे. राजा दशरथ ने सूत, मागध और बन्दीजनों को देने के योग्य पुरस्कार दिये तथा ब्राह्मणॊं को धन एवं सहत्रों गोधान प्रदान किये. ग्यारह दिन बीत जने पर महाराज ने बालकों का नामकरण-संस्कार किया. उस समय महर्षि वसिष्ठ ने प्रसन्नता के साथ सबके नाम रखे. उन्होंने ज्येष्ठ पुत्र का नाम “राम” रखा. कैकेयीकुमार का नाम भरत तथा सुमित्रा के एक पुत्र का नाम लक्ष्मण और दूसरे का नाम शत्रुघ्न निश्चित किया. इस अवसर पर राजा ने ब्राहमणॊं, पुरवासियों तथा जनपदवासियों को भोजन भी करवाया.(बाल्मीकरामायण-श्लोक 17-से23)

*तुलसीदासजी ने रामजन्म से पहले रावण के बढते अत्याचार को लेकार बडा ही मार्मिक वर्णन किया है.वे लिखते हैं कि रावण की सेना में कुमुख, अकंपन,कुलिसरद,घूमकेतु, अतिकाय जैसे एक से बढकर एक योद्दा थे जो अकेले ही संसार को जीतने का सामर्थ्य रखते थे. वे अपनी इच्छानुसार रुप धारण कर सकते थे. धर्म और दया तो जिनके सपने में भी न थी.रावण के बारे में बाबा लिखते हैं कि “चलत दशानन डोलति अवनि*गर्जत गर्भ स्रवहिं सुर रवनी” रावण जब चलता था तो पृथ्वी डोलने लगती थी और उसकी गर्जना सुनकार देव-नारियों के गर्भ गिर जाया करते थे. उसने अपने असीम बल पर देवताओं, यक्ष, गन्धर्व,किन्नर, मनुष्य और नाग-कन्याओं तथा बहुत ही सुन्दर एवं श्रेष्ठ स्त्रियों को जीत कर वरण कर लिया था. उसके भय के चलते न तो भगवतभक्ति होती थी और न ही कोई यज्ञादि होते थे और न ही ज्ञान-चर्चाएं होती थी. इसकी भनक भी यदि उसके कानों में पड़ती तो वह स्वयं उठकर जाता और सब-कुछ नष्ट-भ्रष्ट कर देता था. उसके अत्याचार से त्रस्त होकर सारे देवता ब्रह्माजी के पास गए, जिसमें गाय का रुप धरे पृथ्वी भी शामिल थी. इस तरह सारे देवताओं को लेकर ब्रह्माजी क्षीरसागर जा पहुँचे, जहाँ श्री विष्णु रहते थे.वहाँ पहुँचकार सारे लोगों ने श्रीहरि की आराधना-स्तुति की. यहाँ बाबा तुलसीदासजी के कवित्व की जितनी प्रसंशा की जाए,कम ही पडेगी. विश्व के किसी भी साहित्य में इतनी अच्छी और सुन्दर स्तुति देखने-सुनने को नहीं मिलेगी. वे लिखते है कि जब पृथ्वी पर रावण का अत्याचार बढ गया तब सारे देव ब्रह्माजी के पास गए और इस समस्या से छुटकारा पाने का उपाय पूछने लगे तो ब्रह्माजी ने सभी को साथ लेकर श्री विष्णु के धाम जा पहुँचे. वे जानते थे कि इसका निदान यदि किसी के पास है तो वह केवल और केवल श्री हरि के ही पास है. सबने मिलकर उनकी स्तुति-आराधना की. वह इस प्रकार है.

“जय जय सुरनायक, जन सुखदायक,प्रनतपाल भगवंता. गो द्विज हितकारी, जय असुरारी, सिंधुसुता प्रिय कंता पालन सुर धरनी, अद्भुत करनी,मरम न जानै कोई जो सहज कृपाला, दीनदयाला, करौ अनुग्रह सोई जय जय अबिनासी, सब घट बासी, ब्यापक परमानंदा अबिगत गोतीतं, चरित पुनीतं माया रहित मुकुंदा जेहि लागि बिरागी,अति अनुरागी,बिगतमोह मुनिबृंदा निसि बासर ध्यावहिं,गुन गन गावहिं,जयत सच्चिदानंदा जेहिं सृष्टि उपाई, त्रिबिध बनाई, संग सहाय न दूजा सो करउ अघारी,चिंत हमारी,जानिअ भगति न पूजा जो भव भय भंजन,मुनि मन रंजन,गंजन बिपति बरुथा मन बच क्रम बानी,छाडि सयानी,सरन सकल सुरजूथा सारद श्रुति सेषा, रिषय असेषा,जा कहुँ कौ नहिं जाना जेहि दीन पिआरे,बेद पुकारे, द्रवउ सो श्रीभगवाना भव बारिधि मंदर,सब विधि सुंदर,गुनमंदिर सुखपुंजा मुनि सिद्ध सकल सुर,परम भयातुर,नमत नाथ पद कंजा दोहा-जानि सभय सुर भूमि सुनि , बचन समेत सनेह

गगनगिरा गंभीर भै,हरनि सोक संदेह.//१८६-तुलसीकृत रामायण)

श्रीहरि ने प्रसन होकर देवताओं से कहा कि मैं रघुकुल में श्रेष्ठ चार भाइयों के रुप में परम शक्तियों सहित अवतरित होकर, नारदजी के सब वचनों को सत्य करुंगा और पृथ्वी का सब बोझ हर लूंगा.

श्री भगवान के जन्म के समय योग, लग्न, ग्रह, वार, और तिथि सभी समय के अनुकूल हो गए. जड-चेतन सभी विशेष हर्षयुक्त हो गए, प्रभु के अवतार लेने से पूर्व की स्थिति का वर्णन रामभक्त तुलसीदासजी ने इस प्रकार किया है. .

“नौमी तिथि मधु मास पुनीता* सुकल पच्छ अभिजित हरिप्रीता मध्य दिवस अति सीत न घामा* पावन काल लोक विश्रामा सीतल मंद सुरभि बह बाऊ* हरसित सुर संतन मन चाऊ बन कुसुमित गिरिगन मनिआरा* स्रवहिं सकल सरिताSमृतधारा सो अवसर बिरंचि जब जाना* चले सकल सुर साजि बिमाना गगन बिमल संकुल सुर जूथा* गावहिं गुन गंधर्ब बरुथा. बरषहिं करहिं नाग मुनि देवा*बहुविधि लावहिं निज निज सेवा” दोहा- सुर समूह बिनती करि, पहुँचे निज निज धाम जगनिवास प्रभु प्रगटॆ, अखिल लोक बिश्राम//१९१//बालकाण्ड// भगवान के अवतार लेने के समय पवित्र चैत्र मास के शुक्लपक्ष में नवमी तिथि प्रभु का प्रिय अभिजित नक्षत्र था तथा नवम दिवस(अर्थात लगभग एक बजे) न अति शीत और न विशेष सूर्य की तपन, बल्कि संसार को विश्राम देने वाला शुभ समय था. शीतल मंद और सुगन्धित हवा चल रही थी. देवता हर्षित थे, संतो के मन मे चाव था. वन फ़ूले हुए थे. पर्वत-समूह, मणियों से युक्त हो रहे थे और संपूर्ण नदियाँ अमृत की धारा बहा रही थी. जब ब्रह्मा ने वह समय जाना तब सब देवता विमान सजाकर चले. निर्मल आकाश देवताओं के समूह से पूर्ण हो गया. गंधर्व गुणगान करने लगे. सुन्दर अंजुलियों मे सजाकर फ़ूल बरसाने लगे. आकाश में घनघोर दुन्दुभी बजने लगी. नाग, मुनि और देवता स्तुति करने लगे और बहुत प्रकार से अपनी-अपनी सेवा अर्पित करने लगे. इस प्रकार देव-समूह नाना प्रकार से विनती कर अपने-अपने स्थानों को चले गये और सभी अखिल ब्रह्माण्ड के विश्रामदाता तथा जगन्नियता विश्वव्यापक भगवान का प्राकट्य हुआ.

तुलसीदास जी ने अपने प्रभु के प्रकट होने पर जो छंदमय स्तुति लिखी है, निःसंदेह वह अत्यंत ही रोचक और सरल भाषा में है. उसे पढते समय तन पुलकित हो उठता है और ऎसा लगता है कि हम श्रीरामजी को अपने सामने उपस्थित पा रहे है. तन में रोमांच हो आता है और आँखों से प्रेमाश्रु बह निकलते है. “भए प्रकट कृपाला, दीनदयाला कौसल्या हितकारी हरषित महतारी, मुनि मन हारी, अद्भुत रुप बिचारी लोचन अभिरामा, तनु घनस्यामा,निज आयुध भुज चारी भूषन बनमाला, नयन बिसाला, सोभासिंधु खरारी* कह दुइ कर जोरी,अस्तुति तोरी,केहि विधि करौं अनंता माया गुन ग्यानातीत अमाना, बेद पुरान भनंता करुना सुख सागर,सब गुन आगर, जेहि गावहिं श्रुति संता सो मम हित लागी, जन अनुरागी,भयउ प्रगट श्रीकंता* ब्रह्मांड निकाया, निर्मित माया,रोम रोम प्रति वेद कहैं मम सो उर बासी,यह उपहासी,सुनत धीर मति थिर न रहै उपजा जब ग्याना,प्रभु मुस्काना,चरित विधि कीन्ह चहै कहि कथा सुहाई,मातु बुझाई,जेहि प्रकार सुत प्रेम लहै* माता पुनि बोली,सो मति डोली,तजहु तात यह रुपा कीजै सिसुलीला,अति प्रियसीला, यह सुख परम अनूपा सुनि बचन सुजाना,रोदन ठाना ,होइ बालक सुरभूपा यह चरित जे गावहिं, हरिपद पावहिं,ते न परहिं भव कूपा* दोहा-

बिप्र धेनु सुर संत हित, लीन्ह मनुज अवतार. निज इच्छा निमित तनु, माया गुन गो पार//१९२//बालकाण्ड// मित्रों- श्रीराम केवल हिन्दुओं के ही “राम” नहीं है, वे अखिल विश्व के प्राणाराम हैं. भगवान श्रीराम को केवल हिन्दूजाति की संपत्ति मानना उनके गुणॊं को घटाना है, असीम को सीमाबध्द करना है. विश्व-चरारर में आत्मरुपसे नित्य रमण करनेवाले और स्वयं ही विश्वचराचर नारायण किसी एक देश या व्यक्ति की वस्तु कैसे हो सकते हैं ?.वे सबके हैं, सबमें हैं, सबके साथ सदा संयुक्त हैं और सर्वमय हैं. जो कोई भी जीव उनकी आदर्श मर्यादा-लीला-उनके पुण्यचरित्र का श्रद्धापूर्वक गान, श्रवन और अनुकरण करता है, वह पवित्रहृदय होकर परम सुख को प्राप्त कर सकता है. श्री राम के समान आदर्श पुरुष, आदर्श धर्मात्मा, आदर्श नरपति, आदर्श मित्र, आदर्श भाई, आदर्श पुत्र, आदर्श गुरु, आदर्श शिष्य, आदर्श पति, आदर्श स्वामी, आदर्श सेवक, आदर्श वीर, आदर्श दयालु, आदर्श शरणागत-वत्सल, आदर्श तपस्वी, आदर्श सत्यवादी, आदर्श दृढप्रतिज्ञ तथा आदर्श संयमी और कौन हुआ है ?. जगत के इतिहास में श्रीरामकी तुलना में एक श्रीराम ही हैं. साक्षात परमपुरुष परमात्मा होने पर भी श्रीराम ने, जीवों को सत्पथ पर आरुढ कराने के लिए ऎसी आदर्श लीलाएँ कीं, जिनका अनुकरण सभी लोग सुखपूर्वक कर सकते हैं. उन्हीं हमारे श्रीरामजी का पुण्य जन्मदिवस चैत्र शुक्ल नवमी है. इस सुअवसर पर सभी लोगों को, खासकर उनको, जो श्रीराम को साक्षात भगवान और अपने आदर्श पूर्वपुरुष के रुप में अवतरित मानते हैं, श्रीरामजीका पुण्योत्सव मनाना चाहिए. इस अवसर का प्रधान उद्देश्य होना चाहिए श्रीरामजी को प्रसन्न करना और श्रीराम के आदर्श गुणॊं का अपने में विकास कर श्रीरामकृपा प्राप्त करने का अधिकारी बनना. अतएव विशेष ध्यान श्रीरामजी के आदर्श चरित्र के अनुकरण पर ही रखना चाहिए.

---

103 कावेरी नगर ,छिन्दवाडा,म.प्र. ४८०००१
07162-246651,9424356400

COMMENTS

BLOGGER
नाम

 आलेख ,1, कविता ,1, कहानी ,1, व्यंग्य ,1,14 सितम्बर,7,14 september,6,15 अगस्त,4,2 अक्टूबर अक्तूबर,1,अंजनी श्रीवास्तव,1,अंजली काजल,1,अंजली देशपांडे,1,अंबिकादत्त व्यास,1,अखिलेश कुमार भारती,1,अखिलेश सोनी,1,अग्रसेन,1,अजय अरूण,1,अजय वर्मा,1,अजित वडनेरकर,1,अजीत प्रियदर्शी,1,अजीत भारती,1,अनंत वडघणे,1,अनन्त आलोक,1,अनमोल विचार,1,अनामिका,3,अनामी शरण बबल,1,अनिमेष कुमार गुप्ता,1,अनिल कुमार पारा,1,अनिल जनविजय,1,अनुज कुमार आचार्य,5,अनुज कुमार आचार्य बैजनाथ,1,अनुज खरे,1,अनुपम मिश्र,1,अनूप शुक्ल,14,अपर्णा शर्मा,6,अभिमन्यु,1,अभिषेक ओझा,1,अभिषेक कुमार अम्बर,1,अभिषेक मिश्र,1,अमरपाल सिंह आयुष्कर,2,अमरलाल हिंगोराणी,1,अमित शर्मा,3,अमित शुक्ल,1,अमिय बिन्दु,1,अमृता प्रीतम,1,अरविन्द कुमार खेड़े,5,अरूण देव,1,अरूण माहेश्वरी,1,अर्चना चतुर्वेदी,1,अर्चना वर्मा,2,अर्जुन सिंह नेगी,1,अविनाश त्रिपाठी,1,अशोक गौतम,3,अशोक जैन पोरवाल,14,अशोक शुक्ल,1,अश्विनी कुमार आलोक,1,आई बी अरोड़ा,1,आकांक्षा यादव,1,आचार्य बलवन्त,1,आचार्य शिवपूजन सहाय,1,आजादी,3,आत्मकथा,1,आदित्य प्रचंडिया,1,आनंद टहलरामाणी,1,आनन्द किरण,3,आर. के. नारायण,1,आरकॉम,1,आरती,1,आरिफा एविस,5,आलेख,4288,आलोक कुमार,3,आलोक कुमार सातपुते,1,आवश्यक सूचना!,1,आशीष कुमार त्रिवेदी,5,आशीष श्रीवास्तव,1,आशुतोष,1,आशुतोष शुक्ल,1,इंदु संचेतना,1,इन्दिरा वासवाणी,1,इन्द्रमणि उपाध्याय,1,इन्द्रेश कुमार,1,इलाहाबाद,2,ई-बुक,374,ईबुक,231,ईश्वरचन्द्र,1,उपन्यास,269,उपासना,1,उपासना बेहार,5,उमाशंकर सिंह परमार,1,उमेश चन्द्र सिरसवारी,2,उमेशचन्द्र सिरसवारी,1,उषा छाबड़ा,1,उषा रानी,1,ऋतुराज सिंह कौल,1,ऋषभचरण जैन,1,एम. एम. चन्द्रा,17,एस. एम. चन्द्रा,2,कथासरित्सागर,1,कर्ण,1,कला जगत,113,कलावंती सिंह,1,कल्पना कुलश्रेष्ठ,11,कवि,2,कविता,3239,कहानी,2360,कहानी संग्रह,247,काजल कुमार,7,कान्हा,1,कामिनी कामायनी,5,कार्टून,7,काशीनाथ सिंह,2,किताबी कोना,7,किरन सिंह,1,किशोरी लाल गोस्वामी,1,कुंवर प्रेमिल,1,कुबेर,7,कुमार करन मस्ताना,1,कुसुमलता सिंह,1,कृश्न चन्दर,6,कृष्ण,3,कृष्ण कुमार यादव,1,कृष्ण खटवाणी,1,कृष्ण जन्माष्टमी,5,के. पी. सक्सेना,1,केदारनाथ सिंह,1,कैलाश मंडलोई,3,कैलाश वानखेड़े,1,कैशलेस,1,कैस जौनपुरी,3,क़ैस जौनपुरी,1,कौशल किशोर श्रीवास्तव,1,खिमन मूलाणी,1,गंगा प्रसाद श्रीवास्तव,1,गंगाप्रसाद शर्मा गुणशेखर,1,ग़ज़लें,550,गजानंद प्रसाद देवांगन,2,गजेन्द्र नामदेव,1,गणि राजेन्द्र विजय,1,गणेश चतुर्थी,1,गणेश सिंह,4,गांधी जयंती,1,गिरधारी राम,4,गीत,3,गीता दुबे,1,गीता सिंह,1,गुंजन शर्मा,1,गुडविन मसीह,2,गुनो सामताणी,1,गुरदयाल सिंह,1,गोरख प्रभाकर काकडे,1,गोवर्धन यादव,1,गोविन्द वल्लभ पंत,1,गोविन्द सेन,5,चंद्रकला त्रिपाठी,1,चंद्रलेखा,1,चतुष्पदी,1,चन्द्रकिशोर जायसवाल,1,चन्द्रकुमार जैन,6,चाँद पत्रिका,1,चिकित्सा शिविर,1,चुटकुला,71,ज़कीया ज़ुबैरी,1,जगदीप सिंह दाँगी,1,जयचन्द प्रजापति कक्कूजी,2,जयश्री जाजू,4,जयश्री राय,1,जया जादवानी,1,जवाहरलाल कौल,1,जसबीर चावला,1,जावेद अनीस,8,जीवंत प्रसारण,141,जीवनी,1,जीशान हैदर जैदी,1,जुगलबंदी,5,जुनैद अंसारी,1,जैक लंडन,1,ज्ञान चतुर्वेदी,2,ज्योति अग्रवाल,1,टेकचंद,1,ठाकुर प्रसाद सिंह,1,तकनीक,32,तक्षक,1,तनूजा चौधरी,1,तरुण भटनागर,1,तरूण कु सोनी तन्वीर,1,ताराशंकर बंद्योपाध्याय,1,तीर्थ चांदवाणी,1,तुलसीराम,1,तेजेन्द्र शर्मा,2,तेवर,1,तेवरी,8,त्रिलोचन,8,दामोदर दत्त दीक्षित,1,दिनेश बैस,6,दिलबाग सिंह विर्क,1,दिलीप भाटिया,1,दिविक रमेश,1,दीपक आचार्य,48,दुर्गाष्टमी,1,देवी नागरानी,20,देवेन्द्र कुमार मिश्रा,2,देवेन्द्र पाठक महरूम,1,दोहे,1,धर्मेन्द्र निर्मल,2,धर्मेन्द्र राजमंगल,1,नइमत गुलची,1,नजीर नज़ीर अकबराबादी,1,नन्दलाल भारती,2,नरेंद्र शुक्ल,2,नरेन्द्र कुमार आर्य,1,नरेन्द्र कोहली,2,नरेन्‍द्रकुमार मेहता,9,नलिनी मिश्र,1,नवदुर्गा,1,नवरात्रि,1,नागार्जुन,1,नाटक,152,नामवर सिंह,1,निबंध,3,नियम,1,निर्मल गुप्ता,2,नीतू सुदीप्ति ‘नित्या’,1,नीरज खरे,1,नीलम महेंद्र,1,नीला प्रसाद,1,पंकज प्रखर,4,पंकज मित्र,2,पंकज शुक्ला,1,पंकज सुबीर,3,परसाई,1,परसाईं,1,परिहास,4,पल्लव,1,पल्लवी त्रिवेदी,2,पवन तिवारी,2,पाक कला,23,पाठकीय,62,पालगुम्मि पद्मराजू,1,पुनर्वसु जोशी,9,पूजा उपाध्याय,2,पोपटी हीरानंदाणी,1,पौराणिक,1,प्रज्ञा,1,प्रताप सहगल,1,प्रतिभा,1,प्रतिभा सक्सेना,1,प्रदीप कुमार,1,प्रदीप कुमार दाश दीपक,1,प्रदीप कुमार साह,11,प्रदोष मिश्र,1,प्रभात दुबे,1,प्रभु चौधरी,2,प्रमिला भारती,1,प्रमोद कुमार तिवारी,1,प्रमोद भार्गव,2,प्रमोद यादव,14,प्रवीण कुमार झा,1,प्रांजल धर,1,प्राची,367,प्रियंवद,2,प्रियदर्शन,1,प्रेम कहानी,1,प्रेम दिवस,2,प्रेम मंगल,1,फिक्र तौंसवी,1,फ्लेनरी ऑक्नर,1,बंग महिला,1,बंसी खूबचंदाणी,1,बकर पुराण,1,बजरंग बिहारी तिवारी,1,बरसाने लाल चतुर्वेदी,1,बलबीर दत्त,1,बलराज सिंह सिद्धू,1,बलूची,1,बसंत त्रिपाठी,2,बातचीत,2,बाल उपन्यास,6,बाल कथा,356,बाल कलम,26,बाल दिवस,4,बालकथा,80,बालकृष्ण भट्ट,1,बालगीत,20,बृज मोहन,2,बृजेन्द्र श्रीवास्तव उत्कर्ष,1,बेढब बनारसी,1,बैचलर्स किचन,1,बॉब डिलेन,1,भरत त्रिवेदी,1,भागवत रावत,1,भारत कालरा,1,भारत भूषण अग्रवाल,1,भारत यायावर,2,भावना राय,1,भावना शुक्ल,5,भीष्म साहनी,1,भूतनाथ,1,भूपेन्द्र कुमार दवे,1,मंजरी शुक्ला,2,मंजीत ठाकुर,1,मंजूर एहतेशाम,1,मंतव्य,1,मथुरा प्रसाद नवीन,1,मदन सोनी,1,मधु त्रिवेदी,2,मधु संधु,1,मधुर नज्मी,1,मधुरा प्रसाद नवीन,1,मधुरिमा प्रसाद,1,मधुरेश,1,मनीष कुमार सिंह,4,मनोज कुमार,6,मनोज कुमार झा,5,मनोज कुमार पांडेय,1,मनोज कुमार श्रीवास्तव,2,मनोज दास,1,ममता सिंह,2,मयंक चतुर्वेदी,1,महापर्व छठ,1,महाभारत,2,महावीर प्रसाद द्विवेदी,1,महाशिवरात्रि,1,महेंद्र भटनागर,3,महेन्द्र देवांगन माटी,1,महेश कटारे,1,महेश कुमार गोंड हीवेट,2,महेश सिंह,2,महेश हीवेट,1,मानसून,1,मार्कण्डेय,1,मिलन चौरसिया मिलन,1,मिलान कुन्देरा,1,मिशेल फूको,8,मिश्रीमल जैन तरंगित,1,मीनू पामर,2,मुकेश वर्मा,1,मुक्तिबोध,1,मुर्दहिया,1,मृदुला गर्ग,1,मेराज फैज़ाबादी,1,मैक्सिम गोर्की,1,मैथिली शरण गुप्त,1,मोतीलाल जोतवाणी,1,मोहन कल्पना,1,मोहन वर्मा,1,यशवंत कोठारी,8,यशोधरा विरोदय,2,यात्रा संस्मरण,31,योग,3,योग दिवस,3,योगासन,2,योगेन्द्र प्रताप मौर्य,1,योगेश अग्रवाल,2,रक्षा बंधन,1,रच,1,रचना समय,72,रजनीश कांत,2,रत्ना राय,1,रमेश उपाध्याय,1,रमेश राज,26,रमेशराज,8,रवि रतलामी,2,रवींद्र नाथ ठाकुर,1,रवीन्द्र अग्निहोत्री,4,रवीन्द्र नाथ त्यागी,1,रवीन्द्र संगीत,1,रवीन्द्र सहाय वर्मा,1,रसोई,1,रांगेय राघव,1,राकेश अचल,3,राकेश दुबे,1,राकेश बिहारी,1,राकेश भ्रमर,5,राकेश मिश्र,2,राजकुमार कुम्भज,1,राजन कुमार,2,राजशेखर चौबे,6,राजीव रंजन उपाध्याय,11,राजेन्द्र कुमार,1,राजेन्द्र विजय,1,राजेश कुमार,1,राजेश गोसाईं,2,राजेश जोशी,1,राधा कृष्ण,1,राधाकृष्ण,1,राधेश्याम द्विवेदी,5,राम कृष्ण खुराना,6,राम शिव मूर्ति यादव,1,रामचंद्र शुक्ल,1,रामचन्द्र शुक्ल,1,रामचरन गुप्त,5,रामवृक्ष सिंह,10,रावण,1,राहुल कुमार,1,राहुल सिंह,1,रिंकी मिश्रा,1,रिचर्ड फाइनमेन,1,रिलायंस इन्फोकाम,1,रीटा शहाणी,1,रेंसमवेयर,1,रेणु कुमारी,1,रेवती रमण शर्मा,1,रोहित रुसिया,1,लक्ष्मी यादव,6,लक्ष्मीकांत मुकुल,2,लक्ष्मीकांत वैष्णव,1,लखमी खिलाणी,1,लघु कथा,288,लघुकथा,1340,लघुकथा लेखन पुरस्कार आयोजन,241,लतीफ घोंघी,1,ललित ग,1,ललित गर्ग,13,ललित निबंध,20,ललित साहू जख्मी,1,ललिता भाटिया,2,लाल पुष्प,1,लावण्या दीपक शाह,1,लीलाधर मंडलोई,1,लू सुन,1,लूट,1,लोक,1,लोककथा,378,लोकतंत्र का दर्द,1,लोकमित्र,1,लोकेन्द्र सिंह,3,विकास कुमार,1,विजय केसरी,1,विजय शिंदे,1,विज्ञान कथा,79,विद्यानंद कुमार,1,विनय भारत,1,विनीत कुमार,2,विनीता शुक्ला,3,विनोद कुमार दवे,4,विनोद तिवारी,1,विनोद मल्ल,1,विभा खरे,1,विमल चन्द्राकर,1,विमल सिंह,1,विरल पटेल,1,विविध,1,विविधा,1,विवेक प्रियदर्शी,1,विवेक रंजन श्रीवास्तव,5,विवेक सक्सेना,1,विवेकानंद,1,विवेकानन्द,1,विश्वंभर नाथ शर्मा कौशिक,2,विश्वनाथ प्रसाद तिवारी,1,विष्णु नागर,1,विष्णु प्रभाकर,1,वीणा भाटिया,15,वीरेन्द्र सरल,10,वेणीशंकर पटेल ब्रज,1,वेलेंटाइन,3,वेलेंटाइन डे,2,वैभव सिंह,1,व्यंग्य,2075,व्यंग्य के बहाने,2,व्यंग्य जुगलबंदी,17,व्यथित हृदय,2,शंकर पाटील,1,शगुन अग्रवाल,1,शबनम शर्मा,7,शब्द संधान,17,शम्भूनाथ,1,शरद कोकास,2,शशांक मिश्र भारती,8,शशिकांत सिंह,12,शहीद भगतसिंह,1,शामिख़ फ़राज़,1,शारदा नरेन्द्र मेहता,1,शालिनी तिवारी,8,शालिनी मुखरैया,6,शिक्षक दिवस,6,शिवकुमार कश्यप,1,शिवप्रसाद कमल,1,शिवरात्रि,1,शिवेन्‍द्र प्रताप त्रिपाठी,1,शीला नरेन्द्र त्रिवेदी,1,शुभम श्री,1,शुभ्रता मिश्रा,1,शेखर मलिक,1,शेषनाथ प्रसाद,1,शैलेन्द्र सरस्वती,3,शैलेश त्रिपाठी,2,शौचालय,1,श्याम गुप्त,3,श्याम सखा श्याम,1,श्याम सुशील,2,श्रीनाथ सिंह,6,श्रीमती तारा सिंह,2,श्रीमद्भगवद्गीता,1,श्रृंगी,1,श्वेता अरोड़ा,1,संजय दुबे,4,संजय सक्सेना,1,संजीव,1,संजीव ठाकुर,2,संद मदर टेरेसा,1,संदीप तोमर,1,संपादकीय,3,संस्मरण,730,संस्मरण लेखन पुरस्कार 2018,128,सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन,1,सतीश कुमार त्रिपाठी,2,सपना महेश,1,सपना मांगलिक,1,समीक्षा,847,सरिता पन्थी,1,सविता मिश्रा,1,साइबर अपराध,1,साइबर क्राइम,1,साक्षात्कार,21,सागर यादव जख्मी,1,सार्थक देवांगन,2,सालिम मियाँ,1,साहित्य समाचार,98,साहित्यम्,6,साहित्यिक गतिविधियाँ,216,साहित्यिक बगिया,1,सिंहासन बत्तीसी,1,सिद्धार्थ जगन्नाथ जोशी,1,सी.बी.श्रीवास्तव विदग्ध,1,सीताराम गुप्ता,1,सीताराम साहू,1,सीमा असीम सक्सेना,1,सीमा शाहजी,1,सुगन आहूजा,1,सुचिंता कुमारी,1,सुधा गुप्ता अमृता,1,सुधा गोयल नवीन,1,सुधेंदु पटेल,1,सुनीता काम्बोज,1,सुनील जाधव,1,सुभाष चंदर,1,सुभाष चन्द्र कुशवाहा,1,सुभाष नीरव,1,सुभाष लखोटिया,1,सुमन,1,सुमन गौड़,1,सुरभि बेहेरा,1,सुरेन्द्र चौधरी,1,सुरेन्द्र वर्मा,62,सुरेश चन्द्र,1,सुरेश चन्द्र दास,1,सुविचार,1,सुशांत सुप्रिय,4,सुशील कुमार शर्मा,24,सुशील यादव,6,सुशील शर्मा,16,सुषमा गुप्ता,20,सुषमा श्रीवास्तव,2,सूरज प्रकाश,1,सूर्य बाला,1,सूर्यकांत मिश्रा,14,सूर्यकुमार पांडेय,2,सेल्फी,1,सौमित्र,1,सौरभ मालवीय,4,स्नेहमयी चौधरी,1,स्वच्छ भारत,1,स्वतंत्रता दिवस,3,स्वराज सेनानी,1,हबीब तनवीर,1,हरि भटनागर,6,हरि हिमथाणी,1,हरिकांत जेठवाणी,1,हरिवंश राय बच्चन,1,हरिशंकर गजानंद प्रसाद देवांगन,4,हरिशंकर परसाई,23,हरीश कुमार,1,हरीश गोयल,1,हरीश नवल,1,हरीश भादानी,1,हरीश सम्यक,2,हरे प्रकाश उपाध्याय,1,हाइकु,5,हाइगा,1,हास-परिहास,38,हास्य,59,हास्य-व्यंग्य,78,हिंदी दिवस विशेष,9,हुस्न तबस्सुम 'निहाँ',1,biography,1,dohe,3,hindi divas,6,hindi sahitya,1,indian art,1,kavita,3,review,1,satire,1,shatak,3,tevari,3,undefined,1,
ltr
item
रचनाकार: गोवर्धन यादव का आलेख - श्री रामजन्मोत्सव
गोवर्धन यादव का आलेख - श्री रामजन्मोत्सव
http://lh3.ggpht.com/-ANOn_Zls0Cg/UWu9vM2ff7I/AAAAAAAAUlM/Ivj2KrpLQAc/clip_image002%25255B3%25255D.jpg?imgmax=800
http://lh3.ggpht.com/-ANOn_Zls0Cg/UWu9vM2ff7I/AAAAAAAAUlM/Ivj2KrpLQAc/s72-c/clip_image002%25255B3%25255D.jpg?imgmax=800
रचनाकार
https://www.rachanakar.org/2013/04/blog-post_2809.html
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/2013/04/blog-post_2809.html
true
15182217
UTF-8
Loaded All Posts Not found any posts VIEW ALL Readmore Reply Cancel reply Delete By Home PAGES POSTS View All RECOMMENDED FOR YOU LABEL ARCHIVE SEARCH ALL POSTS Not found any post match with your request Back Home Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat January February March April May June July August September October November December Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec just now 1 minute ago $$1$$ minutes ago 1 hour ago $$1$$ hours ago Yesterday $$1$$ days ago $$1$$ weeks ago more than 5 weeks ago Followers Follow THIS PREMIUM CONTENT IS LOCKED STEP 1: Share to a social network STEP 2: Click the link on your social network Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy Table of Content