रामनवमी पर विशेष : भए प्रगट कृपाला दीन दयाला / गोवर्धन यादव

SHARE:

  भए प्रगट कृपाला, दीनदयाला कौसल्या हितकारी हरषित महतारी, मुनि मन हारी, अद्भुत रूप बिचारी लोचन अभिरामा, तनु घनस्यामा,निज आयुध भुज चारी भ...

image

 

भए प्रगट कृपाला,

दीनदयाला कौसल्या हितकारी हरषित महतारी,

मुनि मन हारी, अद्भुत रूप बिचारी लोचन अभिरामा,

तनु घनस्यामा,निज आयुध भुज चारी भूषन बनमाला,

नयन बिसाला, शोभासिंधु खरारी

कह दुइ कर जोरी, अस्तुति तोरी,

केहि बिधि करौं अनंता माया गुन ग्यानातीत अमाना,

बेद पुरान भनंता करुना सुख सागर, सब गुन आगर,

जेहिं गावहिं श्रुति संता सो मम हित लागी, जन अनुरागी,

भयऊ प्रगट श्रीकंता

 

दोनों हाथ जोड़कर माता बोलीं- हे अन्तरहित ! मैं किस प्रकार आपकी स्तुति करूँ?. वेद और पुराण कहते हैं कि आप माया, गुण और ज्ञान आदि से परे और परिणाम रहित हैं. श्रुति और संतजन जिनको दया और सुख का समुद्र तथा सब गुणों का धाम कहते हैं. वहीं दूसरों से प्रेम करने वाले लक्ष्मीकान्त मेरे हितार्थ प्रकट हुए हैं.

ब्रह्मांड निकाया, निर्मित माया,

रोम रोम प्रति बेद कहे मम उर सो वासी, यह उपहासी,

सुनत धीर मति थिर न रहै उपजा जब ज्ञाना प्रभु मुस्काना,

चरित बहु बिधि कीन्ह चहैं कहि कथा सुनाई,

मातु बुझाई, जेहि प्रकार सुत प्रेम लहै

मात पुनि बोली, सो मति डॊली,

तजहु तात यह रूपा कीजै सिसुलीला, अति प्रियसीला,

यह सुख परम अनूपा सुनि वचन सुजाना, रोदन ठाना,

होइ बालक सुरभूपा यह चरित जे गावहिं,

हरिपद पावहिं,ते न परहिं भवकूपा

भगवान श्री राम के अवतार लेने के समय पवित्र चैत्र मास के शुक्लपक्ष में नवमी तिथि प्रभु का प्रिय अभिजित नक्षत्र था तथा नवम दिवस न अधिक शीत और न विशेष सूर्य की तपन, बल्कि संसार को विश्राम देने वाला शुभ दिन था. शीतल मंद और सुगन्धित हवा चल रही थी. देवता हर्षित थे और संतों के मन में चाव था. वन फ़ूले हुए थे. पर्वत-समूह मणियों से युक्त हो रहे थे और संपूर्ण नदियाँ अमृत की धारा बहा रही थी. ऎसे सुन्दर और मनमोहक वातावरण में प्रभु श्रीराम इस धरती पर अवतरित हुए.(*) वेद कहते हैं कि आपके प्रत्येक रोम में माया के रचे हुए ब्रह्मांड के समूह हैं. वही आप मेरे हृदय में रहें. यह हंसी की बात सुन धीर पुरुषॊं की बुद्धि भी स्थिर नहीं रहती. जब माता को ज्ञान पैदा हुआ, तब प्रभु मुस्कुराए. वे बहुत प्रकार की लीला करना चाहते हैं. इसीलिए सुन्दर कथा कह माता को समझाया,जिससे पुत्र-प्रेम प्राप्त हो(*) माता की वह बुद्धि पलट गई, तब वह फ़िर बोलीं-हे तात ! यह रूप त्याग कर अति प्रिय बाल-लीला करो, यह सुख बड़ा अनुपम होगा. यह वचन सुनकर सुजान देवेश्वर ने बालक होकर रोना प्रारम्भ किया. तुलसीदास जी कहते हैं कि जो इस चरित्र को गाते हैं, वे श्री हरि का पद पाते हैं और संसार-कूप में नहीं गिरते.

उपरोक्त छंदों को पढ़ते हुए मन गदगद हो उठता है. नेत्रों से आंसू झरने लगते हैं. शरीर पुलकित हो उठता है. मेरे अपने मतानुसार अब तक किसी भी भक्त कवि ने श्रीराम के जन्मोत्सव को लेकर इतनी सुन्दर रचना शायद ही की होगी. जब तक श्री हरि की कृपा नहीं होगी,सरस्वती उसकी जिव्हा में कैसे विराजमान हो सकती है?.

रामभक्त तुलसीदासजी प्रभु श्रीराम के जन्म के समय प्रकृति चित्रण का वर्णन बड़े ही मनोहरी ढंग से किया है. इसकी पूर्व की चौपायी में वे रावण के अत्याचारों का वर्णन करते हैं. आगे की पंक्तियों में वे देवताओं और ऋषि मुनियों के संग क्षीरसागर के तट पर जाकर श्री हरि से प्रार्थना करते हैं कि वे शीघ्र ही अत्याचारी रावण से मुक्ति दिलावें. भक्ति से प्रसन्न होकर श्री विष्णु प्रकट होते हैं और सभी को धीरज बंधाते हुए कहते हैं कि –जानि डरफु मुनि सिद्द सुरेशा* तुम्हहि लागि धरिहउँ नर बेसा* अंसन्ह सहित अमुज अवतारा*लेहउँ दिनकर बंस उदारा – हे मुनियों, सिद्धों तथा देवताओं ! मैं तुम्हारे कारण मानव शरीर धारण करूंगा. तुम भय मत करो. मैं उदार सूर्यकुल में अपने अशों के साथ मनुष्य अवतार धारण करुंगा.

भक्त कवि तुलसीदास जी ने ऋषि,मुनियों एवं समस्त देवताओं के मुख से श्रीहरि की जो स्तुति की है, वह अतुलनीय है. जय जय सुरनायक से लेकर नमत नाथ पद कंजा पढ़ते हुए शरीर में रोमांच हो आता है. नयनों से अश्रु बह निकलते हैं, वाणी गंभीर हो जाती है. और लगने लगता है कि हम भी उस पंक्ति में जा खड़े हुए हैं,जहां इतनी सुन्दर स्तुति हो रही होती है.

तुलसीदास जी जिस वातावरण में मानस की रचना कर रहे थे, वह समय संकट का समय था. उन्होंने वक्त की नजाकत को देखते हुए श्रीराम जी को केन्द्र में रखकर पूरा मानस रच डाला. श्री रामजी के अलावा कई अन्य पात्र भी इसमें आते हैं, उन्होंने उनके बारे में काफ़ी संक्षेप में वर्णन किया है. यहां विस्तार देने की जरुरत भी नहीं थी. वे तो सिर्फ़ और सिर्फ़ भगवान श्रीराम को एक ऎसे योद्धा के रूप में जनता के बीच लाकर उपस्थित करते हैं कि वे अपनी नीजि दुख भूलकर उनकी शरण में पहुंच जाएं और अत्याचारों का डटकर मुकाबला कर सकें.

वाल्मीक ऋषि राम के समकालीन थे. यह भी संभव है कि राजा दशरथ के राजमहल में उनका आना-जाना रहा हो. इसका लेखा-जोखा तो कहीं मिलता नहीं है. यह सिर्फ़ एक अनुमान भर है. चुंकि वे भी अपने समय के एक कुशल कवि रहे हैं, और उन्होंने जैसा देखा वैसा अपने कवित्त में उतार दिया. रामजन्म से पूर्व की घटना, दशरथजी का यज्ञ करने का वर्णन उन्होंने विस्तार से लिखा है. वे लिखते है कि शत्रुसूदन महातेजस्वी नरेश श्री दशरथजी पुत्रहीन होने के कारण पुत्रप्राप्ति की इच्छा से पुत्रेष्टि यज्ञ कर रहे थे . इसी समय अग्निकुंड से एक विशालकाय पुरुष प्रकट हुआ,जिसके हाथ में तपाए हुए जाम्बूनद नामक सुवर्ण की बनी थाली बहुत बड़ी थी और दिव्य खीर से भरी हुई थी, महाराज दशरथ को देते हुए कहते हैं

इदं तु नृपशार्दूल पायसं देवनिर्मितम*प्रजाकरं गृहान त्वं धन्यमारोग्यवर्धनम भार्याणामनुरूपाणामश्रीतेति प्रयच्छ वै*तास्सु त्वं लप्स्यासे पुत्रन यदर्थं यजसे नृप (बालकाण्ड का सोलहवां सर्ग- वालमीकी रामायण श्लोक १८-१९)

नृपश्रेष्ठ ! यह देवताओं की बनायी हुई खीर है, जो संतान प्राप्ति कराने वाली है. तुम इसे ग्रहण करो. यह धन और आरोग्य की भी वृद्धि करने वाली है.(*) राजन ! यह खीर अपनी योग्य पत्नियों को दो और कहो-“ तुम लोग इसे खाओ.” ऎसा करने पर उनके गर्भ से आपको अनेक पुत्रों की प्राप्त होगी, जिनके लिए तुम यह यज्ञ कर रहे हो.

कौशल्यायै नरपति पायसार्धं ददौ तदा(*)अर्धादर्धं ददौ चापि सुमित्रायै नराधिपः(२७) कैकेय्यै चावशिष्ठार्थ ददौ पुत्रार्थकारणात(*) प्रददौ चावशिष्ठार्थं पायसस्यामृतोपमम(२८) अनुचिन्त्य सुमित्रायै पुनरेव महामतिः(*) एवं तासां ददौ राजा भार्याणां पायसं पृथक (२९)

नरेश ने उस समय उस खीर का आधा भाग महारानी कौशल्या को दे दिया. फ़िर बचे हुए आधे का आधा भाग रानी सुमित्रा को अर्पण किया, बाद में जितनी खीर बच रही, उसका आधा भाग कैकेयी को दे दिया. तत्पश्चात उस खीर का जो अवशिष्ट आधा भाग सुमित्रा को अर्पित कर दिया. इस प्रकार नरेश ने अपनी सभी रानियों को अलग-अलग खीर बांटी.

प्रोद्दमाने जगन्नाथं सर्वलोकनमस्कृतम(*)कौसल्याजनयद रामं दिव्यलक्षणसंयुक्तम

( बालकांड १८ वां सर्ग-श्लोक १०)

छः ऋतुएं बीत गयीं, तब बारहवें मास में चैत्र शुक्ल पक्ष की नवमी तिथि को पुनर्वसु नक्षत्र एवं कर्क लग्न में कौशल्या देवी ने दिव्य लक्षणॊं से युक्त, सर्वलोकवन्दित जगदीश्वर श्रीराम को जन्म दिया. उस समय सूर्य, मंगल, शनि, गुरू और शुक्र- ये पांच ग्रह अपने-अपने उच्च स्थान में विद्यमान थे तथा लग्न में चन्द्रमा के साथ बृहस्पति विराजमान थे.

जगुः कलं च गन्धर्वां ननृत्य्श्चाप्सरोगणाः(*) देवदुन्दुभयो नेदुः पुष्पवृष्टिश्च खात पतत.(१७) उत्सवश्च महानासीदयोध्यायां नजाकुलः(*) रथ्याश्च जनसम्बाधा नटनर्तक्संकुलाः (१८)

इनके जन्म के समय गन्धर्वों ने मधुर गीत गाए. अप्सराओं ने नृत्य किया. देवताओं की दुन्दुभियां बजने लगीं तथा आकाश से फ़ूलों की वर्षा होने लगी. अयोध्या में बड़ा उत्सव हुआ. मनुष्यों की भारी भीड़ एकत्र हुई. गलियां और सड़कें लोगों से खचाखच भरी थी. बहुत से नट और नर्तक वहां अपनी कलाएं दिखा रहे थे.

उन्होंने संस्कृत भाषा में राम के समूचे व्यक्तित्व को सूक्ष्मता से वर्णित किया है. इसके अलावा अन्य पात्रों के बारे में भी काफ़ी विस्तार से जानकारियां दी है. मसलन रावण के बारे में काफ़ी कुछ बतलाया गया है,जिसका प्रायः लोग अनुमान भर लगाते हैं. लेकिन वाल्मिकाजी ने उसके जन्म से लेकर उसके द्वारा किए जा रहे अत्याचारों पर भी काफ़ी लिखा है. चुंकि रामायण संस्कृत भाषा में रची गई है, अतः जनसामान्य इसे कम ही पढ़ पाते हैं. गीता प्रेस गोरखपुर ने उसका अनुवाद भी दिया है, अतः इसे जरुर पढ़ा जाना चाहिए.

. तुलसीदास जी ने मानस की रचना उस समय की जब इस देश में मुगलों का शासन था. अकबर सहनशील था और आपसी एकता और समरसता का पोषक था, किन्तु उसकी पृष्ठभूमि में स्थायी और मजबूत मुगल शासन की स्थापना ही उसका मकसद था. उस समय हिन्दू और मुसलमान आपस में खूब लड़ते थे. उधर शैव, शाक्त्य और वैष्णवों में भी आपसी मतभेद थे. दक्षिण में शिव कांची और वैष्णव कांची बन गए थे. समाज में सामाजिक ऊंच-नीच का भेदभाव चरमोत्कर्ष पर था तथा समाज में वर्गभेद पैदा हो गया था. न केवल समाज, राजनीति और साहित्य भी इसके शिकार थे.

संतो ने समाज में समरसता की दिशा में काम किया. इस दिशा में तुलसी ने रामचरित मानस की रचना कर परम उल्लेखनीय काम किया. उन्होंने सर्वत्र अपने काव्य में राष्ट्रीय एकता और सामाजिक सौहार्द को ऎसा स्थान दिया कि लोग आपस में मैत्री और सदभाव से जीवन जीने को विवश हुए. तुलसी ने उसके लिए समाज, परिवार,आध्यात्म, कर्म, राजनीति आदि सभी क्षेत्रों को चुना तथा समाज में व्याप्त असमानता, पाप, अनाचार, कटुता और धर्महीनता को दूर करने की कोशिश की. वस्तुस्थिति यह बनी की वे भारतीय समाज के लोकनायक बन गए.

उन्होंने भाषाओं में भी समरसता स्थापित की. अवधी और ब्रज दोनों का समन्वय किया. मानस में हिन्दी, संस्कृत दोनों का प्रयोग है. वर्णिक और मात्रिक सभी छंद है. लेखनी में क्लिष्टता और सरलता की समरसता है. इसमें कथाएं भी हैं और स्तुतियां भी. मानस में पुराण, कथा, इतिहास सभी कुछ है. तुलसी ने समाज को स्नेह, सौहार्द, ममता, सहानुभूति का अनुपम उपहार दिया है. इसमें कहीं विषमता, वैमनस्य और आपसी कटुता को जगह नहीं दी. यही समरसता समता तुलसी साहित्य की विशेषता है और यही सच्चे भक्त और साधक की पहचान है.

आज वातावरण फ़िर विषाक्त हो गया है. श्री राम का नाम भी अब राजनीति की दृष्टि से देखा जाने लगा है. बावरी मस्जिद के गिरने के बाद उठे विवाद का फ़ैसला भी आ चुका है कि अयोध्या ही श्रीराम की जन्मभूमि है और उस पर भव्य मंदिर बनना चाहिए. लेकिन आज हिन्दू फ़िर असंगठित हुआ है. केवल कुर्सी के चक्कर में पार्टियों में मतभेद बना हुआ है. बहुत कुछ हो रहा है लेकिन यदि राजनीति का चश्मा उतार दिया जाता है तो इसके निर्माण में देर नहीं लगेगी. जिस तरह श्रीराम हिन्दूओं के आराधक देव हैं, उसी प्रकार वे मुस्लिम भाइयों के भी प्रिय हैं. श्री राम कभी किसी के लिए भी अप्रिय हो नहीं हो सकते.

श्रीराम जी के जन्मोत्सव को भारत में ही नहीं अपितु विदेशों में रह रहे भारतीय बड़ी श्रद्धा और उत्साह के साथ मनाते हैं. श्री राम और श्री कृष्ण हमारी संस्कृति के पितृ-पुरुष हैं. अतः हमारा उत्तरदायित्व बनता है कि हम केवल श्रीराम अथवा श्रीकृष्ण को सब कुछ मानकर पूजा-अर्चना ही नहीं करें बल्कि उनके चत्रित्र को अपने जीवन में उतारते हुए, एक समरस समाज की स्थापना करें, जहां न तो कोई ऊँच हो, न कोई नीच, न कोई अनाचार हो और न ही कोई पाप. केवल और केवल हो तो आपस में भाईचारा हो, सौहार्द प्रेम हो अनन्य प्रेम का भाव भरा हो हम सबके भीतर. क्योंकि मानस में पिता, पुत्र, पति, पत्नी, सास, बहू, भाई-भाई, स्वामी, सेवक के बीच सौहार्द की चर्चा से सारा मानस ओतप्रोत है तो फ़िर हमारे बीच दुर्गुण कैसे पनप सकता है.

--

गोवर्धन यादव.

103 कावेरी नगर ,छिन्दवाडा,म.प्र. ४८०००१
07162-246651,9424356400

COMMENTS

BLOGGER
नाम

 आलेख ,1, कविता ,1, कहानी ,1, व्यंग्य ,1,14 सितम्बर,7,14 september,6,15 अगस्त,4,2 अक्टूबर अक्तूबर,1,अंजनी श्रीवास्तव,1,अंजली काजल,1,अंजली देशपांडे,1,अंबिकादत्त व्यास,1,अखिलेश कुमार भारती,1,अखिलेश सोनी,1,अग्रसेन,1,अजय अरूण,1,अजय वर्मा,1,अजित वडनेरकर,1,अजीत प्रियदर्शी,1,अजीत भारती,1,अनंत वडघणे,1,अनन्त आलोक,1,अनमोल विचार,1,अनामिका,3,अनामी शरण बबल,1,अनिमेष कुमार गुप्ता,1,अनिल कुमार पारा,1,अनिल जनविजय,1,अनुज कुमार आचार्य,5,अनुज कुमार आचार्य बैजनाथ,1,अनुज खरे,1,अनुपम मिश्र,1,अनूप शुक्ल,14,अपर्णा शर्मा,6,अभिमन्यु,1,अभिषेक ओझा,1,अभिषेक कुमार अम्बर,1,अभिषेक मिश्र,1,अमरपाल सिंह आयुष्कर,2,अमरलाल हिंगोराणी,1,अमित शर्मा,3,अमित शुक्ल,1,अमिय बिन्दु,1,अमृता प्रीतम,1,अरविन्द कुमार खेड़े,5,अरूण देव,1,अरूण माहेश्वरी,1,अर्चना चतुर्वेदी,1,अर्चना वर्मा,2,अर्जुन सिंह नेगी,1,अविनाश त्रिपाठी,1,अशोक गौतम,3,अशोक जैन पोरवाल,14,अशोक शुक्ल,1,अश्विनी कुमार आलोक,1,आई बी अरोड़ा,1,आकांक्षा यादव,1,आचार्य बलवन्त,1,आचार्य शिवपूजन सहाय,1,आजादी,3,आत्मकथा,1,आदित्य प्रचंडिया,1,आनंद टहलरामाणी,1,आनन्द किरण,3,आर. के. नारायण,1,आरकॉम,1,आरती,1,आरिफा एविस,5,आलेख,4288,आलोक कुमार,3,आलोक कुमार सातपुते,1,आवश्यक सूचना!,1,आशीष कुमार त्रिवेदी,5,आशीष श्रीवास्तव,1,आशुतोष,1,आशुतोष शुक्ल,1,इंदु संचेतना,1,इन्दिरा वासवाणी,1,इन्द्रमणि उपाध्याय,1,इन्द्रेश कुमार,1,इलाहाबाद,2,ई-बुक,374,ईबुक,231,ईश्वरचन्द्र,1,उपन्यास,269,उपासना,1,उपासना बेहार,5,उमाशंकर सिंह परमार,1,उमेश चन्द्र सिरसवारी,2,उमेशचन्द्र सिरसवारी,1,उषा छाबड़ा,1,उषा रानी,1,ऋतुराज सिंह कौल,1,ऋषभचरण जैन,1,एम. एम. चन्द्रा,17,एस. एम. चन्द्रा,2,कथासरित्सागर,1,कर्ण,1,कला जगत,113,कलावंती सिंह,1,कल्पना कुलश्रेष्ठ,11,कवि,2,कविता,3239,कहानी,2360,कहानी संग्रह,247,काजल कुमार,7,कान्हा,1,कामिनी कामायनी,5,कार्टून,7,काशीनाथ सिंह,2,किताबी कोना,7,किरन सिंह,1,किशोरी लाल गोस्वामी,1,कुंवर प्रेमिल,1,कुबेर,7,कुमार करन मस्ताना,1,कुसुमलता सिंह,1,कृश्न चन्दर,6,कृष्ण,3,कृष्ण कुमार यादव,1,कृष्ण खटवाणी,1,कृष्ण जन्माष्टमी,5,के. पी. सक्सेना,1,केदारनाथ सिंह,1,कैलाश मंडलोई,3,कैलाश वानखेड़े,1,कैशलेस,1,कैस जौनपुरी,3,क़ैस जौनपुरी,1,कौशल किशोर श्रीवास्तव,1,खिमन मूलाणी,1,गंगा प्रसाद श्रीवास्तव,1,गंगाप्रसाद शर्मा गुणशेखर,1,ग़ज़लें,550,गजानंद प्रसाद देवांगन,2,गजेन्द्र नामदेव,1,गणि राजेन्द्र विजय,1,गणेश चतुर्थी,1,गणेश सिंह,4,गांधी जयंती,1,गिरधारी राम,4,गीत,3,गीता दुबे,1,गीता सिंह,1,गुंजन शर्मा,1,गुडविन मसीह,2,गुनो सामताणी,1,गुरदयाल सिंह,1,गोरख प्रभाकर काकडे,1,गोवर्धन यादव,1,गोविन्द वल्लभ पंत,1,गोविन्द सेन,5,चंद्रकला त्रिपाठी,1,चंद्रलेखा,1,चतुष्पदी,1,चन्द्रकिशोर जायसवाल,1,चन्द्रकुमार जैन,6,चाँद पत्रिका,1,चिकित्सा शिविर,1,चुटकुला,71,ज़कीया ज़ुबैरी,1,जगदीप सिंह दाँगी,1,जयचन्द प्रजापति कक्कूजी,2,जयश्री जाजू,4,जयश्री राय,1,जया जादवानी,1,जवाहरलाल कौल,1,जसबीर चावला,1,जावेद अनीस,8,जीवंत प्रसारण,141,जीवनी,1,जीशान हैदर जैदी,1,जुगलबंदी,5,जुनैद अंसारी,1,जैक लंडन,1,ज्ञान चतुर्वेदी,2,ज्योति अग्रवाल,1,टेकचंद,1,ठाकुर प्रसाद सिंह,1,तकनीक,32,तक्षक,1,तनूजा चौधरी,1,तरुण भटनागर,1,तरूण कु सोनी तन्वीर,1,ताराशंकर बंद्योपाध्याय,1,तीर्थ चांदवाणी,1,तुलसीराम,1,तेजेन्द्र शर्मा,2,तेवर,1,तेवरी,8,त्रिलोचन,8,दामोदर दत्त दीक्षित,1,दिनेश बैस,6,दिलबाग सिंह विर्क,1,दिलीप भाटिया,1,दिविक रमेश,1,दीपक आचार्य,48,दुर्गाष्टमी,1,देवी नागरानी,20,देवेन्द्र कुमार मिश्रा,2,देवेन्द्र पाठक महरूम,1,दोहे,1,धर्मेन्द्र निर्मल,2,धर्मेन्द्र राजमंगल,1,नइमत गुलची,1,नजीर नज़ीर अकबराबादी,1,नन्दलाल भारती,2,नरेंद्र शुक्ल,2,नरेन्द्र कुमार आर्य,1,नरेन्द्र कोहली,2,नरेन्‍द्रकुमार मेहता,9,नलिनी मिश्र,1,नवदुर्गा,1,नवरात्रि,1,नागार्जुन,1,नाटक,152,नामवर सिंह,1,निबंध,3,नियम,1,निर्मल गुप्ता,2,नीतू सुदीप्ति ‘नित्या’,1,नीरज खरे,1,नीलम महेंद्र,1,नीला प्रसाद,1,पंकज प्रखर,4,पंकज मित्र,2,पंकज शुक्ला,1,पंकज सुबीर,3,परसाई,1,परसाईं,1,परिहास,4,पल्लव,1,पल्लवी त्रिवेदी,2,पवन तिवारी,2,पाक कला,23,पाठकीय,62,पालगुम्मि पद्मराजू,1,पुनर्वसु जोशी,9,पूजा उपाध्याय,2,पोपटी हीरानंदाणी,1,पौराणिक,1,प्रज्ञा,1,प्रताप सहगल,1,प्रतिभा,1,प्रतिभा सक्सेना,1,प्रदीप कुमार,1,प्रदीप कुमार दाश दीपक,1,प्रदीप कुमार साह,11,प्रदोष मिश्र,1,प्रभात दुबे,1,प्रभु चौधरी,2,प्रमिला भारती,1,प्रमोद कुमार तिवारी,1,प्रमोद भार्गव,2,प्रमोद यादव,14,प्रवीण कुमार झा,1,प्रांजल धर,1,प्राची,367,प्रियंवद,2,प्रियदर्शन,1,प्रेम कहानी,1,प्रेम दिवस,2,प्रेम मंगल,1,फिक्र तौंसवी,1,फ्लेनरी ऑक्नर,1,बंग महिला,1,बंसी खूबचंदाणी,1,बकर पुराण,1,बजरंग बिहारी तिवारी,1,बरसाने लाल चतुर्वेदी,1,बलबीर दत्त,1,बलराज सिंह सिद्धू,1,बलूची,1,बसंत त्रिपाठी,2,बातचीत,2,बाल उपन्यास,6,बाल कथा,356,बाल कलम,26,बाल दिवस,4,बालकथा,80,बालकृष्ण भट्ट,1,बालगीत,20,बृज मोहन,2,बृजेन्द्र श्रीवास्तव उत्कर्ष,1,बेढब बनारसी,1,बैचलर्स किचन,1,बॉब डिलेन,1,भरत त्रिवेदी,1,भागवत रावत,1,भारत कालरा,1,भारत भूषण अग्रवाल,1,भारत यायावर,2,भावना राय,1,भावना शुक्ल,5,भीष्म साहनी,1,भूतनाथ,1,भूपेन्द्र कुमार दवे,1,मंजरी शुक्ला,2,मंजीत ठाकुर,1,मंजूर एहतेशाम,1,मंतव्य,1,मथुरा प्रसाद नवीन,1,मदन सोनी,1,मधु त्रिवेदी,2,मधु संधु,1,मधुर नज्मी,1,मधुरा प्रसाद नवीन,1,मधुरिमा प्रसाद,1,मधुरेश,1,मनीष कुमार सिंह,4,मनोज कुमार,6,मनोज कुमार झा,5,मनोज कुमार पांडेय,1,मनोज कुमार श्रीवास्तव,2,मनोज दास,1,ममता सिंह,2,मयंक चतुर्वेदी,1,महापर्व छठ,1,महाभारत,2,महावीर प्रसाद द्विवेदी,1,महाशिवरात्रि,1,महेंद्र भटनागर,3,महेन्द्र देवांगन माटी,1,महेश कटारे,1,महेश कुमार गोंड हीवेट,2,महेश सिंह,2,महेश हीवेट,1,मानसून,1,मार्कण्डेय,1,मिलन चौरसिया मिलन,1,मिलान कुन्देरा,1,मिशेल फूको,8,मिश्रीमल जैन तरंगित,1,मीनू पामर,2,मुकेश वर्मा,1,मुक्तिबोध,1,मुर्दहिया,1,मृदुला गर्ग,1,मेराज फैज़ाबादी,1,मैक्सिम गोर्की,1,मैथिली शरण गुप्त,1,मोतीलाल जोतवाणी,1,मोहन कल्पना,1,मोहन वर्मा,1,यशवंत कोठारी,8,यशोधरा विरोदय,2,यात्रा संस्मरण,31,योग,3,योग दिवस,3,योगासन,2,योगेन्द्र प्रताप मौर्य,1,योगेश अग्रवाल,2,रक्षा बंधन,1,रच,1,रचना समय,72,रजनीश कांत,2,रत्ना राय,1,रमेश उपाध्याय,1,रमेश राज,26,रमेशराज,8,रवि रतलामी,2,रवींद्र नाथ ठाकुर,1,रवीन्द्र अग्निहोत्री,4,रवीन्द्र नाथ त्यागी,1,रवीन्द्र संगीत,1,रवीन्द्र सहाय वर्मा,1,रसोई,1,रांगेय राघव,1,राकेश अचल,3,राकेश दुबे,1,राकेश बिहारी,1,राकेश भ्रमर,5,राकेश मिश्र,2,राजकुमार कुम्भज,1,राजन कुमार,2,राजशेखर चौबे,6,राजीव रंजन उपाध्याय,11,राजेन्द्र कुमार,1,राजेन्द्र विजय,1,राजेश कुमार,1,राजेश गोसाईं,2,राजेश जोशी,1,राधा कृष्ण,1,राधाकृष्ण,1,राधेश्याम द्विवेदी,5,राम कृष्ण खुराना,6,राम शिव मूर्ति यादव,1,रामचंद्र शुक्ल,1,रामचन्द्र शुक्ल,1,रामचरन गुप्त,5,रामवृक्ष सिंह,10,रावण,1,राहुल कुमार,1,राहुल सिंह,1,रिंकी मिश्रा,1,रिचर्ड फाइनमेन,1,रिलायंस इन्फोकाम,1,रीटा शहाणी,1,रेंसमवेयर,1,रेणु कुमारी,1,रेवती रमण शर्मा,1,रोहित रुसिया,1,लक्ष्मी यादव,6,लक्ष्मीकांत मुकुल,2,लक्ष्मीकांत वैष्णव,1,लखमी खिलाणी,1,लघु कथा,288,लघुकथा,1340,लघुकथा लेखन पुरस्कार आयोजन,241,लतीफ घोंघी,1,ललित ग,1,ललित गर्ग,13,ललित निबंध,20,ललित साहू जख्मी,1,ललिता भाटिया,2,लाल पुष्प,1,लावण्या दीपक शाह,1,लीलाधर मंडलोई,1,लू सुन,1,लूट,1,लोक,1,लोककथा,378,लोकतंत्र का दर्द,1,लोकमित्र,1,लोकेन्द्र सिंह,3,विकास कुमार,1,विजय केसरी,1,विजय शिंदे,1,विज्ञान कथा,79,विद्यानंद कुमार,1,विनय भारत,1,विनीत कुमार,2,विनीता शुक्ला,3,विनोद कुमार दवे,4,विनोद तिवारी,1,विनोद मल्ल,1,विभा खरे,1,विमल चन्द्राकर,1,विमल सिंह,1,विरल पटेल,1,विविध,1,विविधा,1,विवेक प्रियदर्शी,1,विवेक रंजन श्रीवास्तव,5,विवेक सक्सेना,1,विवेकानंद,1,विवेकानन्द,1,विश्वंभर नाथ शर्मा कौशिक,2,विश्वनाथ प्रसाद तिवारी,1,विष्णु नागर,1,विष्णु प्रभाकर,1,वीणा भाटिया,15,वीरेन्द्र सरल,10,वेणीशंकर पटेल ब्रज,1,वेलेंटाइन,3,वेलेंटाइन डे,2,वैभव सिंह,1,व्यंग्य,2075,व्यंग्य के बहाने,2,व्यंग्य जुगलबंदी,17,व्यथित हृदय,2,शंकर पाटील,1,शगुन अग्रवाल,1,शबनम शर्मा,7,शब्द संधान,17,शम्भूनाथ,1,शरद कोकास,2,शशांक मिश्र भारती,8,शशिकांत सिंह,12,शहीद भगतसिंह,1,शामिख़ फ़राज़,1,शारदा नरेन्द्र मेहता,1,शालिनी तिवारी,8,शालिनी मुखरैया,6,शिक्षक दिवस,6,शिवकुमार कश्यप,1,शिवप्रसाद कमल,1,शिवरात्रि,1,शिवेन्‍द्र प्रताप त्रिपाठी,1,शीला नरेन्द्र त्रिवेदी,1,शुभम श्री,1,शुभ्रता मिश्रा,1,शेखर मलिक,1,शेषनाथ प्रसाद,1,शैलेन्द्र सरस्वती,3,शैलेश त्रिपाठी,2,शौचालय,1,श्याम गुप्त,3,श्याम सखा श्याम,1,श्याम सुशील,2,श्रीनाथ सिंह,6,श्रीमती तारा सिंह,2,श्रीमद्भगवद्गीता,1,श्रृंगी,1,श्वेता अरोड़ा,1,संजय दुबे,4,संजय सक्सेना,1,संजीव,1,संजीव ठाकुर,2,संद मदर टेरेसा,1,संदीप तोमर,1,संपादकीय,3,संस्मरण,730,संस्मरण लेखन पुरस्कार 2018,128,सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन,1,सतीश कुमार त्रिपाठी,2,सपना महेश,1,सपना मांगलिक,1,समीक्षा,847,सरिता पन्थी,1,सविता मिश्रा,1,साइबर अपराध,1,साइबर क्राइम,1,साक्षात्कार,21,सागर यादव जख्मी,1,सार्थक देवांगन,2,सालिम मियाँ,1,साहित्य समाचार,98,साहित्यम्,6,साहित्यिक गतिविधियाँ,216,साहित्यिक बगिया,1,सिंहासन बत्तीसी,1,सिद्धार्थ जगन्नाथ जोशी,1,सी.बी.श्रीवास्तव विदग्ध,1,सीताराम गुप्ता,1,सीताराम साहू,1,सीमा असीम सक्सेना,1,सीमा शाहजी,1,सुगन आहूजा,1,सुचिंता कुमारी,1,सुधा गुप्ता अमृता,1,सुधा गोयल नवीन,1,सुधेंदु पटेल,1,सुनीता काम्बोज,1,सुनील जाधव,1,सुभाष चंदर,1,सुभाष चन्द्र कुशवाहा,1,सुभाष नीरव,1,सुभाष लखोटिया,1,सुमन,1,सुमन गौड़,1,सुरभि बेहेरा,1,सुरेन्द्र चौधरी,1,सुरेन्द्र वर्मा,62,सुरेश चन्द्र,1,सुरेश चन्द्र दास,1,सुविचार,1,सुशांत सुप्रिय,4,सुशील कुमार शर्मा,24,सुशील यादव,6,सुशील शर्मा,16,सुषमा गुप्ता,20,सुषमा श्रीवास्तव,2,सूरज प्रकाश,1,सूर्य बाला,1,सूर्यकांत मिश्रा,14,सूर्यकुमार पांडेय,2,सेल्फी,1,सौमित्र,1,सौरभ मालवीय,4,स्नेहमयी चौधरी,1,स्वच्छ भारत,1,स्वतंत्रता दिवस,3,स्वराज सेनानी,1,हबीब तनवीर,1,हरि भटनागर,6,हरि हिमथाणी,1,हरिकांत जेठवाणी,1,हरिवंश राय बच्चन,1,हरिशंकर गजानंद प्रसाद देवांगन,4,हरिशंकर परसाई,23,हरीश कुमार,1,हरीश गोयल,1,हरीश नवल,1,हरीश भादानी,1,हरीश सम्यक,2,हरे प्रकाश उपाध्याय,1,हाइकु,5,हाइगा,1,हास-परिहास,38,हास्य,59,हास्य-व्यंग्य,78,हिंदी दिवस विशेष,9,हुस्न तबस्सुम 'निहाँ',1,biography,1,dohe,3,hindi divas,6,hindi sahitya,1,indian art,1,kavita,3,review,1,satire,1,shatak,3,tevari,3,undefined,1,
ltr
item
रचनाकार: रामनवमी पर विशेष : भए प्रगट कृपाला दीन दयाला / गोवर्धन यादव
रामनवमी पर विशेष : भए प्रगट कृपाला दीन दयाला / गोवर्धन यादव
https://lh3.googleusercontent.com/--T2ZhVEgt_g/Vw4Ve4BhC-I/AAAAAAAAs-g/-D8A2JsuJ14/image_thumb.png?imgmax=800
https://lh3.googleusercontent.com/--T2ZhVEgt_g/Vw4Ve4BhC-I/AAAAAAAAs-g/-D8A2JsuJ14/s72-c/image_thumb.png?imgmax=800
रचनाकार
https://www.rachanakar.org/2016/04/blog-post_74.html
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/2016/04/blog-post_74.html
true
15182217
UTF-8
Loaded All Posts Not found any posts VIEW ALL Readmore Reply Cancel reply Delete By Home PAGES POSTS View All RECOMMENDED FOR YOU LABEL ARCHIVE SEARCH ALL POSTS Not found any post match with your request Back Home Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat January February March April May June July August September October November December Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec just now 1 minute ago $$1$$ minutes ago 1 hour ago $$1$$ hours ago Yesterday $$1$$ days ago $$1$$ weeks ago more than 5 weeks ago Followers Follow THIS PREMIUM CONTENT IS LOCKED STEP 1: Share to a social network STEP 2: Click the link on your social network Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy Table of Content