श्रीरामकथा के अल्‍पज्ञात दुर्लभ प्रसंग - नवधाभक्ति के श्रीरामकथा में नवरत्‍न / ‘मानसश्री’ डॉ.नरेन्‍द्रकुमार मेहता

SHARE:

श्रीराम श्रीरामकथा के अल्‍पज्ञात दुर्लभ प्रसंग - नवधाभक्ति के श्रीरामकथा में नवरत्‍न ‘मानसश्री’ डॉ.नरेन्‍द्रकुमार मेहता ’’ मानस शिरो...

श्रीराम

श्रीरामकथा के अल्‍पज्ञात दुर्लभ प्रसंग -

नवधाभक्ति के श्रीरामकथा में नवरत्‍न

clip_image004

‘मानसश्री’ डॉ.नरेन्‍द्रकुमार मेहता

’’मानस शिरोमणि एवं विद्यावाचस्‍पति’’

भारतीय संस्‍कृति में प्रभु भक्ति का सदैव प्रभुत्‍व रहा है । हमारे प्राचीन धार्मिक ग्रन्‍थों में इन भक्तियों को बड़ी ही सूक्ष्‍मता से वर्णित भी किया है । मीरा, नरसीमेहता ,संत तुकारामजी, गोस्‍वामी तुलसीदासजी, संत एकनाथ , संत रामदासजी ,महर्षि नारदजी,महर्षि वाल्मीकि, चेतन्‍य महाप्रभु, भक्‍त प्रहलाद, भक्‍त ध्रुव, संत रैदास आदि सभी ने भक्ति के अनेक रूपों में से चुनकर भगवान्‌ के सामीप्‍य का लाभ प्राप्‍त कर, हमें इस मार्ग के अनुकरण करने की शिक्षा दी है । इन सब भक्तों -संतों एवं ऋषियों मे कहीं न कहीं नवधा भक्ति परिलक्षित होती है । अतः नवधा भक्ति क्‍या है ? इसे इस रचना के द्वारा स्‍पष्‍ट करने का लघु प्रयास है ।

श्रीरामचरित मानस का कोई न कोई प्रमुख पात्र इन नौ भक्तियों में से किसी एक का प्रमुख रूप से नायकत्‍व -प्रतिनिधित्‍व करता हुआ उन भक्तियों को और अधिक बलवती करता हुआ पाठकों के चक्षुओं को तरलता प्रदान करके नवधा भक्ति को चरमोत्‍कर्ष पर ले जाते हैं ।

हिरण्‍यकशिपु ने अपने पुत्र की शिक्षा उपरांत अपनी गोद में बैठाकर उसका सिर सूँधा उसके नेत्रों से प्रेम के आँसू गिर-गिर कर प्रहलाद के शरीर को भिगोने लगे । उसने अपने पुत्र से पूछा - चिरंजीव बेटा प्रहलाद ! इतने दिनों तक तुमने जो शिक्षा प्राप्‍त की है , उसमें से कोई अच्‍छी सी बात तो हमें सुनाओ । प्रहलाद ने कहा -

श्रवणं कीर्तनं विष्‍णोः स्‍मरणं पादसेवनम्‌ ।

अर्चनं वन्‍दन दास्‍यं संख्‍यमात्‍मनिवेदनम्‌ ॥

श्रीमद्‌भागवत 7-5-23

 

पिताजी ! विष्‍णु भगवान्‌ की भक्ति के नौ भेद है - भगवान के गुण-लीला - नाम आदि का श्रवण , उन्‍हीं का कीर्तन , उनके रूप नाम आदि का स्‍मरण ,उनके चरणों की सेवा ,पूजा -अर्चना वंदन दास्‍य ,सख्‍य और आत्‍म निवेदन । यदि भगवान्‌ के प्रति समर्पण भाव से यह नौ प्रकार की भक्ति की जाय, तो मैं उसी को उत्तम अध्‍ययन समझता हूँ । इसके बाद क्‍या हुआ ? हम सब जानते हैं कि भगवान्‌ नृसिंह ने भक्त प्रहलाद की रक्षा हेतु हिरण्‍यकशिपु का वध कर दिया ।

इसी प्रकार नवधा भक्ति श्रीरामचरितमानस में एवं अध्‍यात्‍मरामायण में शबरी को श्रीराम द्वारा दी गई है । श्रीराम ने शबरी से कहा -

जाति पाँति कुल घर्म बड़ाई । धन बल परिजन गुन चतुराई ॥

भगति हीन नर सोहइ कैसा । बिनु जल बारिद देखिअ जैसा ॥

नवधा भगति कहऊँ तोहि पाहिं । सावधान सुनु धरू मन माहीं ॥

प्रथम भगति संन्‍तह कर संगा। दूसरि रति मम कथा प्रसंगा ॥

दोहा- गुर पद पंकज सेवा तीसरि भगति अमान ॥

चौथि भगति मम गुन गन करइ कपट तजि गान ।

मंत्र जाप मम दृढ़ बिस्‍वासा। पंचम भजन सो वेद प्रकासा ॥

छठ दम सील बिरति बहु करमा। निरत निरंतर सज्‍जन घरमा ॥

सातव सम मोहि मय जग देखा । मोते संत अधिक करि लेखा ॥

आठवँ जथालाभ संतोषा । सपनेहुँ नहिं देखइ परदोषा ॥

नवम सरल सब सन छलहीना। मम भरोस हियँ हरष न दीना ॥

नव मुहँ एकउ जिन्‍ह कें होई । नारि पुरूष सचराचर कोई ॥

श्रीरामचरितमानस अरण्‍यकाण्‍ड34/3/4-35-1-2-3

जाति,पाँति, कुल, धर्म, बड़ाई, धन ,बल, कुटुम्‍ब गुण और चतुरता ,- इन सबके होने पर भी भक्ति से रहित मनुष्‍य कैसा लगता है ? जैसे जलहीन बादल दिखाई पड़ता है । श्रीराम ने कहा - मैं तुमसे अपनी नवधा भक्ति कहता हूँ । तू सावधान होकर सुन और मन में धारण कर।

पहली भक्ति है संतों का सत्‍संग।

दूसरी भक्ति है मेरे कथा प्रसंग में प्रेम ।

तीसरी भक्ति अभिमान रहित होकर गुरू के चरण कमलों की सेवा ।

चौथी भक्ति यह है कि कपट छोड़कर मेरे गुण समूहों का गान करें ।

मेरे (राम) मंत्र का जाप मुझ में दृढ़ विश्‍वास-यह पाँचवी भक्ति है जो कि वेदों में प्रसिद्ध है।

छठी भक्ति है इन्‍द्रियों का निग्रह शील (अच्‍छा आचरण या चरित्र) अनेक कार्यों से वैराग्‍य और निरन्‍तर संतपुरूषों के धर्म (आचरण) में रत या लगे रहना ।

सातवीं भक्ति है सम्‍पूर्ण जगत स्‍वभाव से मुझमें ओतप्रोत (राममय) देखना और संतों को मुझसे भी अधिक करके मानना ।

आठवीं भक्ति है जो कुछ भी प्राप्‍त हो जाए उसी में संतोष करना और स्‍वप्‍न में भी पराये (दूसरों के दोषों को न देखना)

नवीं भक्ति है सरलता और सबके साथ कपटरहित व्‍यवहार करना ,हृदय में मेरा विश्‍वास-भरोसा रखना और किसी भी अवस्‍था में हर्ष और दैन्‍य (विषाद) का न होना । इन नौ में से जिनके एक भी भक्ति होती है , वह स्‍त्री-पुरूष , जड़ चेतन कोई भी हो । हे भमिनी मुझे वहीं अत्‍यन्‍त प्रिय है। तुझमें तो सभी प्रकार की भक्ति है । अतएव जो गति योगियों को भी दुर्लभ है ,वही आज तेरे लिए सुलभ हो गई है

यही नवधा भक्ति का अध्‍यात्‍मरामायण के अरण्‍यकाण्‍ड में आठ श्‍लोकों में वर्णन प्राप्‍त होता है यथा -

पुंस्‍त्‍वे स्‍त्रीत्‍वे विशेषो वा जातिनामाश्रमादयः ।

न कारणं मद्‌भजने भक्तिरेव हि कारणम्‌॥

यज्ञदानतपोभिर्वा वेदाध्‍ययनकर्मभिः ।

नैव द्रष्‍टुमहं शक्‍यों भद्‌भक्ति विमुखैः सदा॥

तस्‍माद्‌भामिनि संक्षेपाद्वक्ष्‍येऽंह भक्तिसाधनम्‌।

सतां संगंतिरेवात्र साधनं प्रथमं स्‍मृतम्‌ ॥

द्वितीयं मत्‍कथालापस्‍तृतीयं मद्‌गुणेरणम्‌ ।

व्‍याख्‍यातृत्‍वं मद्वचसां चतुर्थं साधनं भवेत्‌ ॥

आचार्योपासनं भदे्र मद्‌बुद्‌ध्‍यामायया सदा ।

पंचमं पुण्‍यशीलत्‍वं यमादि नियमादि च ॥

निष्‍ठा म्‌त्‍पूजने नित्‍यं षष्‍ठ साधनमीरितम्‌ ।

मम मन्‍त्रोपासकत्‍वं सांग सप्‍तममुच्‍यते॥

मद्‌भक्तेष्‍वधिका पूजा सर्वभूतेषु सन्‍मतिः ॥

बाह्‌यार्थेशु विरागित्‍वं शमदिसहितं तथा ।

अष्‍टमं नवमं तत्‍वविचारो मम भामिनि ।

एवं नवविधा भक्तिः साधनं यस्‍य कस्‍य वा ॥

अध्‍यात्‍मरामायण अरण्‍यकाण्‍ड सर्ग 10-20 से 27

श्रीराम ने शबरी से कहा - पुरूषत्‍व-स्‍त्रीत्‍व का भेद अथवा जाति, नाम और आश्रम ये कोई भी मेरे भजने के कारण नहीं है । उसका कारण तो एक मात्र मेरी भक्ति ही है जो मेरी भक्ति से विमुख ह,ै वे यज्ञ, दान तप अथवा वेदाध्‍ययन आदि किसी भी कर्म से मुझे कभी नहीं देख सकते । अतः हे भामिनि ! मैं संक्षेप में अपनी भक्ति के साधनों का वर्णन करता हूँ । उनमें पहला साधन तो सत्‍संग ही है । मेरे जन्‍म कर्मों की कथा-कीर्तन करना , दूसरा साधन है मेरे गुणों की चर्चा करना यह तीसरा उपाय है और मेरे वाक्‍यों की व्‍याख्‍या करना उसका चौथा साधन है । हे भद्रे अपने गुरूदेव की निष्‍कपट होकर भगवद्‌ बुद्धि से सेवा करना पॉचवां चरित्र स्‍वभावि ,यम-नियमादिका पालन और मेरी पूजा में सदा प्रेम होना छठा तथा मेरे मंत्र की सांगोपांग उपासना करना सातवाँ साधन कहा जाता है । मेरे भक्तों की मुझसे भी अधिक पूजा करना ,समस्‍त प्राणियों में मेरी भावना करना, बाह्‌य पदार्थों में वैराग्‍य करना और शम-दमादि सम्‍पन्‍न होना , यह मेरी भक्ति का आठवाँ साधन है एवं तत्‍वविचार करना नौंवा है । हे भागिनि । इस तरह यह नौ प्रकार की भक्ति हैं ।

अतः यह सर्वमान्‍य एवं निस्‍सन्‍देह कहा जा सकता है कि भक्ति से मोक्ष प्राप्‍त होता है भक्ति इन नौ साधनों में से पहला ऐसा है कि इसमें जिसमें सभी भक्ति अपने आप आ जाती है , यह सत्‍संग ही है ।

यदि हम चिन्‍तन मनन करके इन नवधा भक्ति के रहस्‍य को समझने का प्रयत्‍न करें तो श्रीरामकथा में नौ पात्रों ने इसका जीवन में अनुकरण कर प्रभु की कृपा प्राप्‍त की है । श्रवण भक्ति में श्रीहनुमान्‌जी की भक्ति से श्रेष्‍ठतर उदाहरण अन्‍य कोई नहीं है - यथा

यत्र यत्र रघुनाथकीर्तनं तत्र तत्र कृतमस्‍तकान्‍जलिम्‌ ।

वाष्‍पवारिपूर्णलोचनं मारूतिं नमत राक्षासान्‍तकम्‌ ॥

श्‍लोक का भावार्थ यह है कि जहाँ जहाँ श्रीरघुनाथजी का कीर्तन होता है वहाँ वहाँ विनयपूर्वक हाथ जोड़े हुए तथा प्रेमाश्रुओं से परिपूर्ण नेत्र वाले श्रीहनुमान्‌जी सदैव उपस्‍थित रहते हैं राक्षसों का अंत करने वाले ऐसे उन श्रीहनुमान्‌जी की वन्‍दना करना चाहिये ।

कीर्तन रूपा भक्ति का दर्शन महर्षि वाल्‍मीकि में स्‍पष्‍ट दिखाई देता है वे उल्‍टाराम का नाम जप कर महर्षि बन गये । महर्षि वाल्‍मीकि के बारे में कहा गया है कि वे रामचरितामृतका पान गायन गान करते हुए कभी भी तृप्‍त नहीं हुए । उन्‍होंने संगीतमय रामकथा लव-कुश को देकर अयोध्‍या नगरी में भेजा था ।उनकी उस संगीतमय रामकथा से श्रीराम भी भावविभोर हो गये थे।

स्‍मरण भक्ति श्रीसीताजी में कूट-कूट कर भरी थी । रावण द्वारा अपहरण कर लंका में जब वे वहाँ रही । चौबीस घन्‍टों श्रीराम का स्‍मरण करती रही। यथा -

दोहा - नाम पाहरू दिवस निसि ध्‍यान तुम्‍हार कपाट ।

लोचन निज पद जंत्रित जाहिं प्रान केहिं बाट ॥

श्रीरामचरितमानस सुण्‍दरकाण्‍ड दोहा-30

पादसेवन भक्ति का उदाहरण श्री भरतजी की श्रीराम मे अनन्‍य भक्ति का श्रेष्‍ठतम उदाहरण है । श्री भरतजी ने 14 वर्षो तक नन्‍दीग्राम में रहकर तथा श्रीराम की चरण पादुकाओं का उनके सिंहासन पर अभिषेक करके श्रीराम के प्रतिनिधि बनकर राज्‍य संचालन किया । श्रीराम का पाद सेवन भक्ति का अद्वितीय उदाहरण अन्‍य कहीं भी देखने को मिलता नहीं है ।

अर्चनाभक्ति में शबरी की गणना करना भी उसकी भक्ति का अनुपम उदाहरण है ,श्रीराम की प्रतीक्षा एवं दर्शनलाभ के लिये उसने महर्षियों के आश्रम को अपना जीवन सेवा करने हेतु समर्पित कर दिया ।

वन्‍दना भक्ति विभीषण में थी वह एक राक्षस का भाई होने के उपरान्‍त राक्षसीवृत्ति से दूर रहा तथा लंकापति रावण को श्रीसीताजी सौंपने तथा राक्षसों के कृत्‍यों से दूर रहने का कहता रहा श्रीराम के चरणों में शरण उपरांत श्रीराम ने समुद्र के किनारे ही उसे तिलक कर लंकेश बना दिया था ।

दास्‍यभक्ति के दर्शन लक्ष्‍मणजी की भक्ति में है । वे बचपन से श्रीराम की छाया बनकर साथ रहे श्रीराम को 14 वर्षो का बनवास हुआ था, किन्‍तु लक्ष्‍मणजी उनके साथ तुरन्‍त चल दिए । वे एक क्षणमात्र भी अयोध्‍या न रहे । श्रीराम एवं सीताजी की सेवा कर उन्‍होंने दास्‍य भक्ति में अद्वितीय स्‍थान प्राप्‍त किया है ।

सेवहिं लखनु करम मम बानी। जाइ न सीलू सनेह बखानी ॥

लक्ष्‍मणजी मन वचन कर्म से श्रीरामचन्‍द्रजी की सेवा करते है उनके शाील और स्‍नेह का वर्णन नहीं किया जा सकता ।

कृपासिंधु प्रभु होंहीं दुखारी। धीरज धरहीं कुसमय विचारी॥

लखि सिय लखनु बिकल होइ जाही। जिमि पुरूषहिं अनुसर परिछाहीं॥

श्रीराम.च.मा.अयो.140-3

कृपा के समुद्र प्रभु श्रीरामजी दुःखी हो जाते हैं ,किन्‍तु फिर कुसमय समझकर धीरज कर लेते है । श्रीरामचन्‍द्रजी को दुःखी देखकर सीताजी और लक्ष्‍मणजी भी व्‍याकुल हो जाते है, जैसे किसी मनुष्‍य की परछाई उस मनुष्‍य के समान ही चेष्‍टा करती है ।

सखा या मित्रता की भक्ति का साक्षात्‍कार हम श्रीराम एवं सुग्रीव की अग्‍नि प्रज्‍वलित कर प्रदक्षिणा के समक्ष मित्रता की शपथ में देखते है । सुग्रीव ने भी श्रीराम के कार्य में पूरी-पूरी सहायता दी है । इन दोनों की मित्रता हनुमान्‌ जी ने अग्‍नि को साक्षी मानकर करवाई थी ।

अंत में इन नवधा भक्ति को समझने के बाद हमें इस कलयुग में सबसे सरल सुगम भक्ति श्रवण अर्थात श्रीराम की कथा एवं सत्‍संग में दिखाई देती है । यदि हम अपनी यथा शक्ति अन्‍य सात भक्ति में से चुनकर करें तो मानव जीवन सफल हो सकता है । यही बात तुलसीदासजी ने कहीं है -

बड़े भाग मानषु तन पावा । सुर दुर्लभ सब ग्रन्‍थन गावा ॥

श्रीराम च.मा. उत्‍तर. 42-7

मानसश्री डॉ.नरेन्‍द्रकुमार मेहता

मानस शिरोमणि एवं विद्यावाचस्‍पति’’ .103ए व्‍यास नगर,

ऋषिनगर विस्‍तार उज्‍जैन (म.प्र.)पिनकोड- 456010

 

Email:drnarendrakmehta@gmail.com

COMMENTS

BLOGGER
नाम

 आलेख ,1, कविता ,1, कहानी ,1, व्यंग्य ,1,14 सितम्बर,7,14 september,6,15 अगस्त,4,2 अक्टूबर अक्तूबर,1,अंजनी श्रीवास्तव,1,अंजली काजल,1,अंजली देशपांडे,1,अंबिकादत्त व्यास,1,अखिलेश कुमार भारती,1,अखिलेश सोनी,1,अग्रसेन,1,अजय अरूण,1,अजय वर्मा,1,अजित वडनेरकर,1,अजीत प्रियदर्शी,1,अजीत भारती,1,अनंत वडघणे,1,अनन्त आलोक,1,अनमोल विचार,1,अनामिका,3,अनामी शरण बबल,1,अनिमेष कुमार गुप्ता,1,अनिल कुमार पारा,1,अनिल जनविजय,1,अनुज कुमार आचार्य,5,अनुज कुमार आचार्य बैजनाथ,1,अनुज खरे,1,अनुपम मिश्र,1,अनूप शुक्ल,14,अपर्णा शर्मा,6,अभिमन्यु,1,अभिषेक ओझा,1,अभिषेक कुमार अम्बर,1,अभिषेक मिश्र,1,अमरपाल सिंह आयुष्कर,2,अमरलाल हिंगोराणी,1,अमित शर्मा,3,अमित शुक्ल,1,अमिय बिन्दु,1,अमृता प्रीतम,1,अरविन्द कुमार खेड़े,5,अरूण देव,1,अरूण माहेश्वरी,1,अर्चना चतुर्वेदी,1,अर्चना वर्मा,2,अर्जुन सिंह नेगी,1,अविनाश त्रिपाठी,1,अशोक गौतम,3,अशोक जैन पोरवाल,14,अशोक शुक्ल,1,अश्विनी कुमार आलोक,1,आई बी अरोड़ा,1,आकांक्षा यादव,1,आचार्य बलवन्त,1,आचार्य शिवपूजन सहाय,1,आजादी,3,आत्मकथा,1,आदित्य प्रचंडिया,1,आनंद टहलरामाणी,1,आनन्द किरण,3,आर. के. नारायण,1,आरकॉम,1,आरती,1,आरिफा एविस,5,आलेख,4288,आलोक कुमार,3,आलोक कुमार सातपुते,1,आवश्यक सूचना!,1,आशीष कुमार त्रिवेदी,5,आशीष श्रीवास्तव,1,आशुतोष,1,आशुतोष शुक्ल,1,इंदु संचेतना,1,इन्दिरा वासवाणी,1,इन्द्रमणि उपाध्याय,1,इन्द्रेश कुमार,1,इलाहाबाद,2,ई-बुक,374,ईबुक,231,ईश्वरचन्द्र,1,उपन्यास,269,उपासना,1,उपासना बेहार,5,उमाशंकर सिंह परमार,1,उमेश चन्द्र सिरसवारी,2,उमेशचन्द्र सिरसवारी,1,उषा छाबड़ा,1,उषा रानी,1,ऋतुराज सिंह कौल,1,ऋषभचरण जैन,1,एम. एम. चन्द्रा,17,एस. एम. चन्द्रा,2,कथासरित्सागर,1,कर्ण,1,कला जगत,113,कलावंती सिंह,1,कल्पना कुलश्रेष्ठ,11,कवि,2,कविता,3239,कहानी,2360,कहानी संग्रह,247,काजल कुमार,7,कान्हा,1,कामिनी कामायनी,5,कार्टून,7,काशीनाथ सिंह,2,किताबी कोना,7,किरन सिंह,1,किशोरी लाल गोस्वामी,1,कुंवर प्रेमिल,1,कुबेर,7,कुमार करन मस्ताना,1,कुसुमलता सिंह,1,कृश्न चन्दर,6,कृष्ण,3,कृष्ण कुमार यादव,1,कृष्ण खटवाणी,1,कृष्ण जन्माष्टमी,5,के. पी. सक्सेना,1,केदारनाथ सिंह,1,कैलाश मंडलोई,3,कैलाश वानखेड़े,1,कैशलेस,1,कैस जौनपुरी,3,क़ैस जौनपुरी,1,कौशल किशोर श्रीवास्तव,1,खिमन मूलाणी,1,गंगा प्रसाद श्रीवास्तव,1,गंगाप्रसाद शर्मा गुणशेखर,1,ग़ज़लें,550,गजानंद प्रसाद देवांगन,2,गजेन्द्र नामदेव,1,गणि राजेन्द्र विजय,1,गणेश चतुर्थी,1,गणेश सिंह,4,गांधी जयंती,1,गिरधारी राम,4,गीत,3,गीता दुबे,1,गीता सिंह,1,गुंजन शर्मा,1,गुडविन मसीह,2,गुनो सामताणी,1,गुरदयाल सिंह,1,गोरख प्रभाकर काकडे,1,गोवर्धन यादव,1,गोविन्द वल्लभ पंत,1,गोविन्द सेन,5,चंद्रकला त्रिपाठी,1,चंद्रलेखा,1,चतुष्पदी,1,चन्द्रकिशोर जायसवाल,1,चन्द्रकुमार जैन,6,चाँद पत्रिका,1,चिकित्सा शिविर,1,चुटकुला,71,ज़कीया ज़ुबैरी,1,जगदीप सिंह दाँगी,1,जयचन्द प्रजापति कक्कूजी,2,जयश्री जाजू,4,जयश्री राय,1,जया जादवानी,1,जवाहरलाल कौल,1,जसबीर चावला,1,जावेद अनीस,8,जीवंत प्रसारण,141,जीवनी,1,जीशान हैदर जैदी,1,जुगलबंदी,5,जुनैद अंसारी,1,जैक लंडन,1,ज्ञान चतुर्वेदी,2,ज्योति अग्रवाल,1,टेकचंद,1,ठाकुर प्रसाद सिंह,1,तकनीक,32,तक्षक,1,तनूजा चौधरी,1,तरुण भटनागर,1,तरूण कु सोनी तन्वीर,1,ताराशंकर बंद्योपाध्याय,1,तीर्थ चांदवाणी,1,तुलसीराम,1,तेजेन्द्र शर्मा,2,तेवर,1,तेवरी,8,त्रिलोचन,8,दामोदर दत्त दीक्षित,1,दिनेश बैस,6,दिलबाग सिंह विर्क,1,दिलीप भाटिया,1,दिविक रमेश,1,दीपक आचार्य,48,दुर्गाष्टमी,1,देवी नागरानी,20,देवेन्द्र कुमार मिश्रा,2,देवेन्द्र पाठक महरूम,1,दोहे,1,धर्मेन्द्र निर्मल,2,धर्मेन्द्र राजमंगल,1,नइमत गुलची,1,नजीर नज़ीर अकबराबादी,1,नन्दलाल भारती,2,नरेंद्र शुक्ल,2,नरेन्द्र कुमार आर्य,1,नरेन्द्र कोहली,2,नरेन्‍द्रकुमार मेहता,9,नलिनी मिश्र,1,नवदुर्गा,1,नवरात्रि,1,नागार्जुन,1,नाटक,152,नामवर सिंह,1,निबंध,3,नियम,1,निर्मल गुप्ता,2,नीतू सुदीप्ति ‘नित्या’,1,नीरज खरे,1,नीलम महेंद्र,1,नीला प्रसाद,1,पंकज प्रखर,4,पंकज मित्र,2,पंकज शुक्ला,1,पंकज सुबीर,3,परसाई,1,परसाईं,1,परिहास,4,पल्लव,1,पल्लवी त्रिवेदी,2,पवन तिवारी,2,पाक कला,23,पाठकीय,62,पालगुम्मि पद्मराजू,1,पुनर्वसु जोशी,9,पूजा उपाध्याय,2,पोपटी हीरानंदाणी,1,पौराणिक,1,प्रज्ञा,1,प्रताप सहगल,1,प्रतिभा,1,प्रतिभा सक्सेना,1,प्रदीप कुमार,1,प्रदीप कुमार दाश दीपक,1,प्रदीप कुमार साह,11,प्रदोष मिश्र,1,प्रभात दुबे,1,प्रभु चौधरी,2,प्रमिला भारती,1,प्रमोद कुमार तिवारी,1,प्रमोद भार्गव,2,प्रमोद यादव,14,प्रवीण कुमार झा,1,प्रांजल धर,1,प्राची,367,प्रियंवद,2,प्रियदर्शन,1,प्रेम कहानी,1,प्रेम दिवस,2,प्रेम मंगल,1,फिक्र तौंसवी,1,फ्लेनरी ऑक्नर,1,बंग महिला,1,बंसी खूबचंदाणी,1,बकर पुराण,1,बजरंग बिहारी तिवारी,1,बरसाने लाल चतुर्वेदी,1,बलबीर दत्त,1,बलराज सिंह सिद्धू,1,बलूची,1,बसंत त्रिपाठी,2,बातचीत,2,बाल उपन्यास,6,बाल कथा,356,बाल कलम,26,बाल दिवस,4,बालकथा,80,बालकृष्ण भट्ट,1,बालगीत,20,बृज मोहन,2,बृजेन्द्र श्रीवास्तव उत्कर्ष,1,बेढब बनारसी,1,बैचलर्स किचन,1,बॉब डिलेन,1,भरत त्रिवेदी,1,भागवत रावत,1,भारत कालरा,1,भारत भूषण अग्रवाल,1,भारत यायावर,2,भावना राय,1,भावना शुक्ल,5,भीष्म साहनी,1,भूतनाथ,1,भूपेन्द्र कुमार दवे,1,मंजरी शुक्ला,2,मंजीत ठाकुर,1,मंजूर एहतेशाम,1,मंतव्य,1,मथुरा प्रसाद नवीन,1,मदन सोनी,1,मधु त्रिवेदी,2,मधु संधु,1,मधुर नज्मी,1,मधुरा प्रसाद नवीन,1,मधुरिमा प्रसाद,1,मधुरेश,1,मनीष कुमार सिंह,4,मनोज कुमार,6,मनोज कुमार झा,5,मनोज कुमार पांडेय,1,मनोज कुमार श्रीवास्तव,2,मनोज दास,1,ममता सिंह,2,मयंक चतुर्वेदी,1,महापर्व छठ,1,महाभारत,2,महावीर प्रसाद द्विवेदी,1,महाशिवरात्रि,1,महेंद्र भटनागर,3,महेन्द्र देवांगन माटी,1,महेश कटारे,1,महेश कुमार गोंड हीवेट,2,महेश सिंह,2,महेश हीवेट,1,मानसून,1,मार्कण्डेय,1,मिलन चौरसिया मिलन,1,मिलान कुन्देरा,1,मिशेल फूको,8,मिश्रीमल जैन तरंगित,1,मीनू पामर,2,मुकेश वर्मा,1,मुक्तिबोध,1,मुर्दहिया,1,मृदुला गर्ग,1,मेराज फैज़ाबादी,1,मैक्सिम गोर्की,1,मैथिली शरण गुप्त,1,मोतीलाल जोतवाणी,1,मोहन कल्पना,1,मोहन वर्मा,1,यशवंत कोठारी,8,यशोधरा विरोदय,2,यात्रा संस्मरण,31,योग,3,योग दिवस,3,योगासन,2,योगेन्द्र प्रताप मौर्य,1,योगेश अग्रवाल,2,रक्षा बंधन,1,रच,1,रचना समय,72,रजनीश कांत,2,रत्ना राय,1,रमेश उपाध्याय,1,रमेश राज,26,रमेशराज,8,रवि रतलामी,2,रवींद्र नाथ ठाकुर,1,रवीन्द्र अग्निहोत्री,4,रवीन्द्र नाथ त्यागी,1,रवीन्द्र संगीत,1,रवीन्द्र सहाय वर्मा,1,रसोई,1,रांगेय राघव,1,राकेश अचल,3,राकेश दुबे,1,राकेश बिहारी,1,राकेश भ्रमर,5,राकेश मिश्र,2,राजकुमार कुम्भज,1,राजन कुमार,2,राजशेखर चौबे,6,राजीव रंजन उपाध्याय,11,राजेन्द्र कुमार,1,राजेन्द्र विजय,1,राजेश कुमार,1,राजेश गोसाईं,2,राजेश जोशी,1,राधा कृष्ण,1,राधाकृष्ण,1,राधेश्याम द्विवेदी,5,राम कृष्ण खुराना,6,राम शिव मूर्ति यादव,1,रामचंद्र शुक्ल,1,रामचन्द्र शुक्ल,1,रामचरन गुप्त,5,रामवृक्ष सिंह,10,रावण,1,राहुल कुमार,1,राहुल सिंह,1,रिंकी मिश्रा,1,रिचर्ड फाइनमेन,1,रिलायंस इन्फोकाम,1,रीटा शहाणी,1,रेंसमवेयर,1,रेणु कुमारी,1,रेवती रमण शर्मा,1,रोहित रुसिया,1,लक्ष्मी यादव,6,लक्ष्मीकांत मुकुल,2,लक्ष्मीकांत वैष्णव,1,लखमी खिलाणी,1,लघु कथा,288,लघुकथा,1340,लघुकथा लेखन पुरस्कार आयोजन,241,लतीफ घोंघी,1,ललित ग,1,ललित गर्ग,13,ललित निबंध,20,ललित साहू जख्मी,1,ललिता भाटिया,2,लाल पुष्प,1,लावण्या दीपक शाह,1,लीलाधर मंडलोई,1,लू सुन,1,लूट,1,लोक,1,लोककथा,378,लोकतंत्र का दर्द,1,लोकमित्र,1,लोकेन्द्र सिंह,3,विकास कुमार,1,विजय केसरी,1,विजय शिंदे,1,विज्ञान कथा,79,विद्यानंद कुमार,1,विनय भारत,1,विनीत कुमार,2,विनीता शुक्ला,3,विनोद कुमार दवे,4,विनोद तिवारी,1,विनोद मल्ल,1,विभा खरे,1,विमल चन्द्राकर,1,विमल सिंह,1,विरल पटेल,1,विविध,1,विविधा,1,विवेक प्रियदर्शी,1,विवेक रंजन श्रीवास्तव,5,विवेक सक्सेना,1,विवेकानंद,1,विवेकानन्द,1,विश्वंभर नाथ शर्मा कौशिक,2,विश्वनाथ प्रसाद तिवारी,1,विष्णु नागर,1,विष्णु प्रभाकर,1,वीणा भाटिया,15,वीरेन्द्र सरल,10,वेणीशंकर पटेल ब्रज,1,वेलेंटाइन,3,वेलेंटाइन डे,2,वैभव सिंह,1,व्यंग्य,2075,व्यंग्य के बहाने,2,व्यंग्य जुगलबंदी,17,व्यथित हृदय,2,शंकर पाटील,1,शगुन अग्रवाल,1,शबनम शर्मा,7,शब्द संधान,17,शम्भूनाथ,1,शरद कोकास,2,शशांक मिश्र भारती,8,शशिकांत सिंह,12,शहीद भगतसिंह,1,शामिख़ फ़राज़,1,शारदा नरेन्द्र मेहता,1,शालिनी तिवारी,8,शालिनी मुखरैया,6,शिक्षक दिवस,6,शिवकुमार कश्यप,1,शिवप्रसाद कमल,1,शिवरात्रि,1,शिवेन्‍द्र प्रताप त्रिपाठी,1,शीला नरेन्द्र त्रिवेदी,1,शुभम श्री,1,शुभ्रता मिश्रा,1,शेखर मलिक,1,शेषनाथ प्रसाद,1,शैलेन्द्र सरस्वती,3,शैलेश त्रिपाठी,2,शौचालय,1,श्याम गुप्त,3,श्याम सखा श्याम,1,श्याम सुशील,2,श्रीनाथ सिंह,6,श्रीमती तारा सिंह,2,श्रीमद्भगवद्गीता,1,श्रृंगी,1,श्वेता अरोड़ा,1,संजय दुबे,4,संजय सक्सेना,1,संजीव,1,संजीव ठाकुर,2,संद मदर टेरेसा,1,संदीप तोमर,1,संपादकीय,3,संस्मरण,730,संस्मरण लेखन पुरस्कार 2018,128,सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन,1,सतीश कुमार त्रिपाठी,2,सपना महेश,1,सपना मांगलिक,1,समीक्षा,847,सरिता पन्थी,1,सविता मिश्रा,1,साइबर अपराध,1,साइबर क्राइम,1,साक्षात्कार,21,सागर यादव जख्मी,1,सार्थक देवांगन,2,सालिम मियाँ,1,साहित्य समाचार,98,साहित्यम्,6,साहित्यिक गतिविधियाँ,216,साहित्यिक बगिया,1,सिंहासन बत्तीसी,1,सिद्धार्थ जगन्नाथ जोशी,1,सी.बी.श्रीवास्तव विदग्ध,1,सीताराम गुप्ता,1,सीताराम साहू,1,सीमा असीम सक्सेना,1,सीमा शाहजी,1,सुगन आहूजा,1,सुचिंता कुमारी,1,सुधा गुप्ता अमृता,1,सुधा गोयल नवीन,1,सुधेंदु पटेल,1,सुनीता काम्बोज,1,सुनील जाधव,1,सुभाष चंदर,1,सुभाष चन्द्र कुशवाहा,1,सुभाष नीरव,1,सुभाष लखोटिया,1,सुमन,1,सुमन गौड़,1,सुरभि बेहेरा,1,सुरेन्द्र चौधरी,1,सुरेन्द्र वर्मा,62,सुरेश चन्द्र,1,सुरेश चन्द्र दास,1,सुविचार,1,सुशांत सुप्रिय,4,सुशील कुमार शर्मा,24,सुशील यादव,6,सुशील शर्मा,16,सुषमा गुप्ता,20,सुषमा श्रीवास्तव,2,सूरज प्रकाश,1,सूर्य बाला,1,सूर्यकांत मिश्रा,14,सूर्यकुमार पांडेय,2,सेल्फी,1,सौमित्र,1,सौरभ मालवीय,4,स्नेहमयी चौधरी,1,स्वच्छ भारत,1,स्वतंत्रता दिवस,3,स्वराज सेनानी,1,हबीब तनवीर,1,हरि भटनागर,6,हरि हिमथाणी,1,हरिकांत जेठवाणी,1,हरिवंश राय बच्चन,1,हरिशंकर गजानंद प्रसाद देवांगन,4,हरिशंकर परसाई,23,हरीश कुमार,1,हरीश गोयल,1,हरीश नवल,1,हरीश भादानी,1,हरीश सम्यक,2,हरे प्रकाश उपाध्याय,1,हाइकु,5,हाइगा,1,हास-परिहास,38,हास्य,59,हास्य-व्यंग्य,78,हिंदी दिवस विशेष,9,हुस्न तबस्सुम 'निहाँ',1,biography,1,dohe,3,hindi divas,6,hindi sahitya,1,indian art,1,kavita,3,review,1,satire,1,shatak,3,tevari,3,undefined,1,
ltr
item
रचनाकार: श्रीरामकथा के अल्‍पज्ञात दुर्लभ प्रसंग - नवधाभक्ति के श्रीरामकथा में नवरत्‍न / ‘मानसश्री’ डॉ.नरेन्‍द्रकुमार मेहता
श्रीरामकथा के अल्‍पज्ञात दुर्लभ प्रसंग - नवधाभक्ति के श्रीरामकथा में नवरत्‍न / ‘मानसश्री’ डॉ.नरेन्‍द्रकुमार मेहता
https://lh3.googleusercontent.com/-7K8kyaHHzrQ/WI2uRIM_f5I/AAAAAAAAyhQ/n0d375gxAxw/clip_image004_thumb%25255B2%25255D.gif?imgmax=800
https://lh3.googleusercontent.com/-7K8kyaHHzrQ/WI2uRIM_f5I/AAAAAAAAyhQ/n0d375gxAxw/s72-c/clip_image004_thumb%25255B2%25255D.gif?imgmax=800
रचनाकार
https://www.rachanakar.org/2017/01/blog-post_484.html
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/2017/01/blog-post_484.html
true
15182217
UTF-8
Loaded All Posts Not found any posts VIEW ALL Readmore Reply Cancel reply Delete By Home PAGES POSTS View All RECOMMENDED FOR YOU LABEL ARCHIVE SEARCH ALL POSTS Not found any post match with your request Back Home Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat January February March April May June July August September October November December Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec just now 1 minute ago $$1$$ minutes ago 1 hour ago $$1$$ hours ago Yesterday $$1$$ days ago $$1$$ weeks ago more than 5 weeks ago Followers Follow THIS PREMIUM CONTENT IS LOCKED STEP 1: Share to a social network STEP 2: Click the link on your social network Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy Table of Content