श्रीरामकथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग विभिन्न श्रीरामकथाओं में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग -डॉ. नरेन्द्रकुमार मेहता

SHARE:

श्रीरामकथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग विभिन्न श्रीरामकथाओं में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग अतुलितबलधामं हेमशैलाभदेहं दनुजवनकृ शानुं ज्ञानिनामग्...

श्रीरामकथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग

विभिन्न श्रीरामकथाओं में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग

अतुलितबलधामं हेमशैलाभदेहं

दनुजवनकृ शानुं ज्ञानिनामग्रण्यम्।

सकलगुणनिधानं वानराणामधीशं

रघुपतिप्रियभक्तं वातजातं नमामि।।

श्रीराम. च. मा. सुन्दरकाण्ड श्लोक-3

अतुल बल (शक्ति) के धाम, सोने के पर्वत (सुमेरू) के समान कान्तियुक्त शरीर वाले, दैत्यरूपी वन (को ध्वंस करने) के लिये अग्रिरूप, झानियों में अग्रगण्य, सम्पूर्ण गुणों के निधान, वानरों के स्वामी, श्रीरघुनाथजी के प्रिय पवनपुत्र श्री हनुमान जी को मैं प्रणाम करता हूँ।

श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग

हनुमान जी ने सीताजी को विश्वास कराने के लिए कि वे श्रीरामजी के दूत हैं, उन्हें श्रीरामजी के शारीरिक चिन्हों, गुणों एवं नर-वानर की मित्रता की सम्पूर्ण कथा कही। हनुमान जी को ऐसा लगा कि सीताजी का उन पर विश्वास हो गया तब उन्होंने कहा-

वानरोऽहं महाभागे दूतो रामस्य धीमत:।

रामनामांकित चेदं पश्य देव्यगुलीयकम्।।

वा. रा. 5-36-2

महाभागे! मैं परम् बुद्धिमान भगवान् श्रीराम का दूत वानर हूँ। देवि! यह श्रीराम नाम से अंकित मुद्रिका है, इसे लेकर देखिये। श्रीराम की मुद्रिका लेने के बाद सीताजी ने कौए (जयन्त) का प्रसंग सुनाकर श्रीराम के शौर्य का प्रसंग भी उन्हें बताया ताकि श्रीराम हनुमान जी का उनसे भेंट कर आने का पूरा-पूरा विश्वास हो जाये। तत्पश्चात्-

ततो वस्त्रगतं मुक्त्वा दिव्यं चूड़ामणिं शुभम्।

प्रदेयो राघवायेति सीता हनुमते ददौ।।

वा.रा. 5-38-66

सीताजी ने कपड़े में बंधी हुई सुन्दर दिव्य चूड़ामणि को खोलकर निकाला और इसे श्री रामचन्द्र को दे देना कहकर हनुमान जी के हाथ पर रख दिया। चूड़ामणि देने के पश्चात् सीताजी हनुमान जी से बोली- मेरे इस चिन्ह को भगवान श्रीरामचन्द्र जी भली भाँति पहचानते हैं।

मणिं दृष्ट्वा तु रामौ वै त्रयाणां संस्मरिष्यति।

वीरो जनन्या मम च राज्ञो दशरथस्य च।।

वा. रा. 5-39-2

इस मणि को देखकर वीर श्रीरामचन्द्रजी निश्चयपूर्वक ही तीन व्यक्तियों का- मेरी माता का मेरा तथा महाराज दशरथ का एक साथ स्मरण करेंगे।

श्रीरामचन्द्र को हनुमान जी ने चूड़ामणी दी तब श्रीराम उस मणी को अपनी छाती से लगाकर रोने लग गये। उनको रोता देखकर लक्ष्मणजी भी रो पड़े। आँसू भरे नेत्रों से श्रीराम ने सुग्रीव को इस चूड़ामणि को देखकर इस प्रकार कहा-

मणिरत्नमिदं दत्तं वैदेह्या: श्वशुरेण मे।

वधूकाले यथा बद्धमधिकं मूर्घ्रि शोभते।।

अयं हि जलसम्भूतो मणि: प्रवरपूजित:।

यज्ञे परमतुष्टेन दत्त: शक्रेण घीमतां।।

इमं दृष्ट्वा मणिश्रेष्ठं तथा तातस्य दर्शनम्।

अद्यास्म्यवगत: सौम्य वैदेहस्य तथा विभो:।।

वा. रा. 5-66-45-6

श्रीराम ने सुग्रीव से कहा- मेरे श्वसुर राजा जनक ने विवाह के समय वैदेही को यह मणिरत्न दिया था, जो उसके मस्तक पर आबद्ध होकर बड़ी शोभा पाता था। जल से प्रकट हुई यह मणि श्रेष्ठ देवताओं से पूजित है। किसी यज्ञ में बहुत सन्तुष्ट (प्रसन्न) हुए बुद्धिमान इन्द्र ने राजा जनक को यह मणि दी थी। सौम्य (सुग्रीव) इस मणिरत्न का दर्शन करके आज मुझे मानो अपने पूज्य पिता और विदेहराज जनकजी का भी दर्शन मिल गया हो, ऐसा अनुभव हो रहा है। यह मणि सीताजी के लिये दिव्य रूप से शोभित होती थी। आज इसे देखकर ऐसा जान पड़ा है मानो सीताजी ने मुझे मिल गई है।

श्रीरामचरितमानस में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग

मानस में चूड़ामणि प्रसंग अत्यन्त ही संक्षिप्त में वर्णित है तथा उसमें चूड़ामणि सीताजी को कब किसने दी? इस प्रसंग का उल्लेख नहीं है किन्तु अन्य श्रीरामकथाओं (रामायणों) में इस प्रसंग का वर्णन बड़े ही रहस्यमय ढंग से हैं। हनुमान जी द्वारा सीताजी को श्रीराम की अंगूठी देने के पश्चात् उन्होंने सीताजी को अभिज्ञान के रूप में देने का कहा यथा-

मातु मोहि दीजे कछु चीन्हा। जैसे रघुनायक मोहि दीन्हा।।

चूड़ामनि उतारि तब दयऊ। हरष समेत पवनसुत लयऊ।।

श्रीराम.च. मा. सुन्दरकाण्ड 27-1

हनुमान जी ने कहा हे माता! मुझे कोई चिन्ह पहिचान-अभिज्ञान के रूप में दीजिये, जैसे श्रीराम ने मुझे आपको अँगूठी देने को दी थी। यह सुनकर सीताजी ने चूड़ामणि उतार कर उन्हें दी। हनुमान जी उसको हर्षपूर्वक लेकर श्रीराम के पास चले गये। सीताजी ने हनुमान जी को गुप्त रहस्य जयन्त के द्वारा किये गये चोंच द्वारा उन्हें आहत करने का भी बताया ताकि इन दो प्रसंगों के द्वारा श्रीराम को पूर्ण विश्वास हो जावें कि हनुमान जी सीताजी से ही मिलकर आये हैं।

नेपाली भानुभक्त रामायण में चूड़ामणि प्रसंग

सीताजी के चूड़ामणि प्रसंग को नेपाल तुलसी संतकवि भानुभक्त ने ही अपनी भाषा में इस प्रकार कहा-

यति सुनि अधिदेखिन केशपाशमा धन्याको।

मणि झिकि दिइहालिन् रामको मन् पन्याको।।

मणि दिइ फिरि भनछिन चित्रकूट्मा भयाको।

शरण परि नजर दी काग बाँची गयाको।।

नेपाली भानुभक्त रामायण - सुन्दरकाण्ड-76

हनुमान जी ने सीताजी को श्रीराम के दूत के रूप में अँगूठी दी तथा कहा कि अब यहाँ अधिक रुकने से कोई कार्य सिद्ध नहीं होगा। अत: शीघ्रातिशीघ्र मैं यहाँ से श्रीराम के पास पहुँचना चाहता हूँ। समय व्यर्थ ही व्यतीत न हो जाये। इतना सुनकर सीताजी ने पूर्व से ही केशपाश में धारण किये हुए मणि को निकाला, जो कि श्रीराम के मन को अधिक प्रिय थी, उसे उतार कर हनुमान जी को अभिज्ञान स्वरूप दे दी। चूड़ामणि देकर चित्रकूट में घटित एक घटना सुनाने लगी। यह घटना एक शरण में आये हुए कौए की उनकी (श्रीराम की) कृपा दृष्टि द्वारा बच जाने के प्रसंग अथवा विषय की थी।

गुजराती गिरधरकृत रामायण में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग

अन्य श्रीरामकथाओं के ही समान यह प्रसंग भी इस रामायण मे सुन्दरकाण्ड में वर्णित है। गिरधर रामायण में हनुमान जी द्वारा लंका दहन के पश्चात् अध्याय 11 में सीताजी से मिलकर लौटाने के समय, श्रीराम के लिये चिन्ह (अभिज्ञान) माँगने और आज कोई गुप्त बात कहने का कहा-

माटे मात मुंने कंई आपो एंधाणी, छानी वात कहो आज जी,

त्यारे वेणी तणो मणि छोड़ी आप्यो, आ तुं लेई जा कपिराज जी।

छानी वात कहेजे प्रभुने, रहेतां चित्रकूट मोझार जी।

लक्ष्मणजी वनमांहे गया ता, फल लेवा एक वार जी।

रघुपति ना खोलमां शिर मुकी, निद्रा करी में जाण जी,

त्यारे मारा ललाटे प्रभुए, केसर-आड करी निरवाण जी,

ए वात अंतरनी कहेजे वीरा, मारा घना करी परणाम जी,

वानर सैन्या लई रघुपति, क्यम आवशे आणे ठाम जी।

गिरधर रामायण सुन्दरकाण्ड-11-8-9-10-11

हनुमान जी के ऐसा कहने पर सीताजी ने वेणी में से मणि (चूड़ामणी) निकालकर उन्हें दी तथा कहा- हे कपिराज! तुम यह ले जाओ। इसके बाद प्रभु से यह गुप्त बात कहना, चित्रकूट में रहते हुए एक बार लक्ष्मणजी वन में फल लेने गये हुए थे। यह समझो कि उस समय मैं श्रीरघुपतिजी की गोद में सिर रखे लेटी थी। तब मेरे ललाट पर प्रभु ने निश्चय ही केसर का आड़ा तिलक अंकित किया था। हे भाई, यह अन्दर की (अर्थात गुप्त) बात मेरी तरफ से श्रीराम को प्रणाम करके कहना। यह भी बताओ कि श्रीरघुपतिजी वानर-सेना को लेकर इस स्थान पर कैसे आएँगे? इस रामायण में केसर का तिलक सीताजी के ललाट पर लगाने की कथा अन्य रामायणों में से भिन्न है।

तेलगु श्रीरंगनाथ रामायण में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग

तेलुगु भाषा में उपलब्ध रामायणों में श्रीरंगनाथ रामायण प्रथम तथा अत्यन्त ही लोकप्रिय रचना है। यह द्विपद शैली में लिखा गया प्रथम विशालकाय महाकाव्य है। इसमें अनेक ऐसे भी प्रसंगों का वर्णन है जो कि वाल्मीकि जी ने कहीं भी उनकी रचना की ही नहीं है। ये प्रसंग मूलकथा की घटनाओं को अधिक तर्कसगंत एवं मनोवैज्ञानिक भी सिद्ध करते हैं तथा काव्यसौन्दर्य में चार चाँद लगा देते हैं। अत: सीताजी के इस चूड़ामणि प्रसंग को सुधी पाठकों के लिये प्रस्तुत किया जा रहा है।

यह प्रसंग इस रामायण में सुन्दरकाण्ड में पद्यांश 600-630 में बड़े ही रोचक व सजीव रूप से वर्णित है-

हनुमान जी (अनिल नन्दन) ने देखा कि सीताजी (अवनीतनूजा) उन पर विश्वास नहीं कर रही है तब उन्होंने तरू से उतरकर सीताजी को प्रणाम किया। हाथ जोड़कर कहा हे कल्याणी! आप मुझ पर विश्वास करे, मैं आपके पति का प्रिय सेवक हूँ। राजा श्रीराम ने भी यह सोच-विचार कर कि तुम्हें विश्वास हो, यह अगूँठी देकर मुझे भेजा है। इतना सब कुछ सुनने के बाद भी सीताजी को पूरा विश्वास न हुआ। उन्हें यह राक्षस माया लगी। सीताजी ने श्रीराम की अँगूठी लेने के पश्चात् हनुमान जी से अनेक प्रश्न किये तथा उनसे सुग्रीव-श्रीराम मित्रता का वृत्तांत सुनने के पश्चात् ही अपना शिरोरत्न (चूड़ामणि) उन्हें देने का मन बनाया। हनुमान जी ने सीताजी के कहने पर अपना विशाल रूप भी दिखाया तथा सीताजी के आशीर्वाद उपरान्त पुन: यथा स्थिति हो गये। अंत में सीताजी ने सामने खड़े हुए हनुमान जी को प्रेम से निकट बुलाकर साड़ी की भीतरी छोर में बन्धी चूड़ामणि (शिरोरत्न) को शीघ्र ही खोलकर उन्हें बड़ी प्रीति से श्रीराम को अभिदान (पहिचान) के रूप में दे दिया। इस रामायण में इस प्रकार चूड़ामणि केशपाश से उतारने के स्थान पर साड़ी के भीतरी छोर से हनुमान जी को देना वर्णित है।

तमिल कम्ब रामायण रचियता महर्षि कम्बन में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग

महर्षि कम्बन ने महर्षि वाल्मीकि की रामायण के कथा-प्रबन्ध और चरित्र प्रवाह को वैसे ही स्वीकार कर वर्णित किया है, किन्तु यत्र-तत्र काल देश और सभ्यता-संस्कृति के अनुसार परिवर्तन भी किया है। उदाहरण स्वरूप बाली की मोक्ष प्राप्ति के उपरान्त तारा को सुग्रीव की पत्नी न बनाकर महर्षि ने उसको विधवा ही रहने दिया। इसी तरह सीताजी के चूड़ामणि प्रसंग में भी अन्य रामायणों से कुछ अंशों में यहाँ परिवर्तन परिलक्षित होता है। सुन्दरकाण्ड के पद्यांश 552 में हनुमान्जी ने सीताजी को बताया कि श्रीराम ने उन्हें एक दिव्य मुँदरी दी और कहा कि इसमें उनका सत्यनाम अंकित है। यह मुँदरी दुर्लभ कारीगरी से युक्त है। इसे तुम सीताजी को दे देना। सीताजी ने उस मणि-मुँदरी को हाथ में ले लिया। उनका मन शांत शीतल हुआ। सीताजी ने हनुमान जी से कहा कि तुम उनके दूत बनकर आये और सामर्थ्य से मुझे प्राणवान बनाया। ऐसे तुम्हें प्रत्युपकार में क्या दे सकूँगी।

इतना कहने के पश्चात् सीताजी ने हनुमान जी को अभिज्ञान के रूप में उन्हें बताया कि - पूर्व में एक दिन जब वह गगनचुंबी चित्रकूट पर्वत पर श्रीराम के साथ रह रही थी तब एक कौआ आया और अपने तीक्ष्ण नाखून रूपी तलवार से उनके (सीताजी के) वक्ष: स्थल को नोचने लगा। उसे देखकर श्रीराम ने गुस्से में भरकर पास ही पत्थरों के बीच उगी रही एक दर्भ (घास) को ब्रह्मास्त्र के रूप में अभिमंत्रित किया और उस भयंकर अस्त्र को उस पर छोड़ा। हे हनुमान्! तुम यह प्रसंग श्रीराम से अवश्य धीरे से कहना।

यहाँ अन्य रामायणों से भिन्न एक प्रसंग सीताजी ने हनुमान जी को सुनाया। ऐसा ही प्रसंग रामकथा $कामिल बुल्के के ग्रंन्थ में सुन्दरकाण्ड में पृष्ठ 412 में प्राप्त होता है यथा सीताजी ने हनुमान जी को बताया कि वे एक कोमल शुक को अपने ही प्राणों के समान पाल रही थी सीताजी ने श्रीराम से पूछा कि राजा! इसको किसका नाम दूँ? तब श्रीराम ने कहा- अकलंक मेरी माता केकयतनया का नाम रख लो। उन पर अपना अतिशय मातृप्रेम प्रकट करते हुए उन्होंने जो कहा था, वह सत्यवचन, सत्यनिष्ठ हनुमान्! उनसे कहना। इतना सब कुछ कहने के बाद सीताजी ने सोचा कि अब आगे कहने के लिये शेष कुछ नहीं है। तब उन्होंने अपने वस्त्र में बँधा ज्योति पुंजों में शीर्षस्थ सूर्य के समान सुशोभित चूड़ामणि अपने कर कमल में लिया। हनुमान जी भी इसे देखकर आश्चर्यचकित रह गये। मानो सातों लोको का अंधकार अन्तर्धान हो गया।

सीताजी ने हनुमान जी को अन्त में कहा वह अन्य रामकथाओं से अधिक मार्मिक एवं हृदयस्पर्शी है। सत्य यशस्विनी सीताजी ने कहा खोजते-खोजते आकर तुमने मुझे प्राणदान जीवनदान दिया है। हे उत्तम! यह चूड़ामणि मेरी आँख की पुतली के समान है। बहुत दिनों से वस्त्र में बाँधे रखा था। यह सर्वश्रेष्ठ अभिज्ञान (चिन्ह) है लो इसे यह कहकर देवी ने उसे हनुमान जी को दे दिया। हनुमान जी ने नमस्कार करके चूड़ामणि को ले लिया। उन्हें रूलाई आ गई और वे कई बार रोये भी। फिर हनुमान जी ने सीताजी की तीन बार परिक्रमा की, उनसे आशीर्वाद लेकर चले गये।

सभी रामायणों में सीताजी के चूड़ामणि अभिज्ञान तथा अन्य गुप्त प्रसंगों के जानने के पश्चात् इनका सार यह है कि श्रीराम एवं सीताजी के मध्य पूर्व प्रसंग ही उनके जीवन की साँसे बनकर वियोग में उन्हें सान्त्वना - धैर्य प्रदान करती रही। सीताजी को श्रीराम की अँगूठी प्राप्त होने पर उन्हें ऐसा आभास हुआ कि श्रीराम उनके पास ही विराजमान है तथा सीताजी की चूड़ामणि श्रीराम की लीलाओं में उन्हें स्मरण कराती रही कि सीताजी उनके निकट हैं। वैसे आभूषणों का स्वयं का कोई मूल्य नहीं होता है।

भर्त्ता नाम परं नार्या: शोभनं भूषणादपि।

वा. रा. सुन्दरकाण्ड 16-26

वस्तुत: नारी के लिए उसका पति किसी भी आभूषणों से कहीं अधिक शोभा वाला होता है। किन्तु उक्त प्रसंग में चूड़ामणि नामक आभूषण तथा कुछ प्रसंग ने ही श्रीराम को वास्तविक सीता का परिचय दिया। श्रीराम को इस बात का पूर्ण विश्वास हो गया कि अशोक वाटिका में जो भद्र महिला बैठी है वह श्रीराम की अर्धांगिनी सीताजी ही हैं।

प्रेषक

डॉ. नरेन्द्रकुमार मेहता

'मानसश्री, मानस शिरोमणि, विद्यावाचस्पति एवं विद्यासागर

सीनि. एमआईजी-१०३, व्यास नगर,

ऋषिनगर विस्तार, उज्जैन (म.प्र.)

पिनकोड- ४५६ ०१०

COMMENTS

BLOGGER
नाम

 आलेख ,1, कविता ,1, कहानी ,1, व्यंग्य ,1,14 सितम्बर,7,14 september,6,15 अगस्त,4,2 अक्टूबर अक्तूबर,1,अंजनी श्रीवास्तव,1,अंजली काजल,1,अंजली देशपांडे,1,अंबिकादत्त व्यास,1,अखिलेश कुमार भारती,1,अखिलेश सोनी,1,अग्रसेन,1,अजय अरूण,1,अजय वर्मा,1,अजित वडनेरकर,1,अजीत प्रियदर्शी,1,अजीत भारती,1,अनंत वडघणे,1,अनन्त आलोक,1,अनमोल विचार,1,अनामिका,3,अनामी शरण बबल,1,अनिमेष कुमार गुप्ता,1,अनिल कुमार पारा,1,अनिल जनविजय,1,अनुज कुमार आचार्य,5,अनुज कुमार आचार्य बैजनाथ,1,अनुज खरे,1,अनुपम मिश्र,1,अनूप शुक्ल,14,अपर्णा शर्मा,6,अभिमन्यु,1,अभिषेक ओझा,1,अभिषेक कुमार अम्बर,1,अभिषेक मिश्र,1,अमरपाल सिंह आयुष्कर,2,अमरलाल हिंगोराणी,1,अमित शर्मा,3,अमित शुक्ल,1,अमिय बिन्दु,1,अमृता प्रीतम,1,अरविन्द कुमार खेड़े,5,अरूण देव,1,अरूण माहेश्वरी,1,अर्चना चतुर्वेदी,1,अर्चना वर्मा,2,अर्जुन सिंह नेगी,1,अविनाश त्रिपाठी,1,अशोक गौतम,3,अशोक जैन पोरवाल,14,अशोक शुक्ल,1,अश्विनी कुमार आलोक,1,आई बी अरोड़ा,1,आकांक्षा यादव,1,आचार्य बलवन्त,1,आचार्य शिवपूजन सहाय,1,आजादी,3,आत्मकथा,1,आदित्य प्रचंडिया,1,आनंद टहलरामाणी,1,आनन्द किरण,3,आर. के. नारायण,1,आरकॉम,1,आरती,1,आरिफा एविस,5,आलेख,4288,आलोक कुमार,3,आलोक कुमार सातपुते,1,आवश्यक सूचना!,1,आशीष कुमार त्रिवेदी,5,आशीष श्रीवास्तव,1,आशुतोष,1,आशुतोष शुक्ल,1,इंदु संचेतना,1,इन्दिरा वासवाणी,1,इन्द्रमणि उपाध्याय,1,इन्द्रेश कुमार,1,इलाहाबाद,2,ई-बुक,374,ईबुक,231,ईश्वरचन्द्र,1,उपन्यास,269,उपासना,1,उपासना बेहार,5,उमाशंकर सिंह परमार,1,उमेश चन्द्र सिरसवारी,2,उमेशचन्द्र सिरसवारी,1,उषा छाबड़ा,1,उषा रानी,1,ऋतुराज सिंह कौल,1,ऋषभचरण जैन,1,एम. एम. चन्द्रा,17,एस. एम. चन्द्रा,2,कथासरित्सागर,1,कर्ण,1,कला जगत,113,कलावंती सिंह,1,कल्पना कुलश्रेष्ठ,11,कवि,2,कविता,3239,कहानी,2360,कहानी संग्रह,247,काजल कुमार,7,कान्हा,1,कामिनी कामायनी,5,कार्टून,7,काशीनाथ सिंह,2,किताबी कोना,7,किरन सिंह,1,किशोरी लाल गोस्वामी,1,कुंवर प्रेमिल,1,कुबेर,7,कुमार करन मस्ताना,1,कुसुमलता सिंह,1,कृश्न चन्दर,6,कृष्ण,3,कृष्ण कुमार यादव,1,कृष्ण खटवाणी,1,कृष्ण जन्माष्टमी,5,के. पी. सक्सेना,1,केदारनाथ सिंह,1,कैलाश मंडलोई,3,कैलाश वानखेड़े,1,कैशलेस,1,कैस जौनपुरी,3,क़ैस जौनपुरी,1,कौशल किशोर श्रीवास्तव,1,खिमन मूलाणी,1,गंगा प्रसाद श्रीवास्तव,1,गंगाप्रसाद शर्मा गुणशेखर,1,ग़ज़लें,550,गजानंद प्रसाद देवांगन,2,गजेन्द्र नामदेव,1,गणि राजेन्द्र विजय,1,गणेश चतुर्थी,1,गणेश सिंह,4,गांधी जयंती,1,गिरधारी राम,4,गीत,3,गीता दुबे,1,गीता सिंह,1,गुंजन शर्मा,1,गुडविन मसीह,2,गुनो सामताणी,1,गुरदयाल सिंह,1,गोरख प्रभाकर काकडे,1,गोवर्धन यादव,1,गोविन्द वल्लभ पंत,1,गोविन्द सेन,5,चंद्रकला त्रिपाठी,1,चंद्रलेखा,1,चतुष्पदी,1,चन्द्रकिशोर जायसवाल,1,चन्द्रकुमार जैन,6,चाँद पत्रिका,1,चिकित्सा शिविर,1,चुटकुला,71,ज़कीया ज़ुबैरी,1,जगदीप सिंह दाँगी,1,जयचन्द प्रजापति कक्कूजी,2,जयश्री जाजू,4,जयश्री राय,1,जया जादवानी,1,जवाहरलाल कौल,1,जसबीर चावला,1,जावेद अनीस,8,जीवंत प्रसारण,141,जीवनी,1,जीशान हैदर जैदी,1,जुगलबंदी,5,जुनैद अंसारी,1,जैक लंडन,1,ज्ञान चतुर्वेदी,2,ज्योति अग्रवाल,1,टेकचंद,1,ठाकुर प्रसाद सिंह,1,तकनीक,32,तक्षक,1,तनूजा चौधरी,1,तरुण भटनागर,1,तरूण कु सोनी तन्वीर,1,ताराशंकर बंद्योपाध्याय,1,तीर्थ चांदवाणी,1,तुलसीराम,1,तेजेन्द्र शर्मा,2,तेवर,1,तेवरी,8,त्रिलोचन,8,दामोदर दत्त दीक्षित,1,दिनेश बैस,6,दिलबाग सिंह विर्क,1,दिलीप भाटिया,1,दिविक रमेश,1,दीपक आचार्य,48,दुर्गाष्टमी,1,देवी नागरानी,20,देवेन्द्र कुमार मिश्रा,2,देवेन्द्र पाठक महरूम,1,दोहे,1,धर्मेन्द्र निर्मल,2,धर्मेन्द्र राजमंगल,1,नइमत गुलची,1,नजीर नज़ीर अकबराबादी,1,नन्दलाल भारती,2,नरेंद्र शुक्ल,2,नरेन्द्र कुमार आर्य,1,नरेन्द्र कोहली,2,नरेन्‍द्रकुमार मेहता,9,नलिनी मिश्र,1,नवदुर्गा,1,नवरात्रि,1,नागार्जुन,1,नाटक,152,नामवर सिंह,1,निबंध,3,नियम,1,निर्मल गुप्ता,2,नीतू सुदीप्ति ‘नित्या’,1,नीरज खरे,1,नीलम महेंद्र,1,नीला प्रसाद,1,पंकज प्रखर,4,पंकज मित्र,2,पंकज शुक्ला,1,पंकज सुबीर,3,परसाई,1,परसाईं,1,परिहास,4,पल्लव,1,पल्लवी त्रिवेदी,2,पवन तिवारी,2,पाक कला,23,पाठकीय,62,पालगुम्मि पद्मराजू,1,पुनर्वसु जोशी,9,पूजा उपाध्याय,2,पोपटी हीरानंदाणी,1,पौराणिक,1,प्रज्ञा,1,प्रताप सहगल,1,प्रतिभा,1,प्रतिभा सक्सेना,1,प्रदीप कुमार,1,प्रदीप कुमार दाश दीपक,1,प्रदीप कुमार साह,11,प्रदोष मिश्र,1,प्रभात दुबे,1,प्रभु चौधरी,2,प्रमिला भारती,1,प्रमोद कुमार तिवारी,1,प्रमोद भार्गव,2,प्रमोद यादव,14,प्रवीण कुमार झा,1,प्रांजल धर,1,प्राची,367,प्रियंवद,2,प्रियदर्शन,1,प्रेम कहानी,1,प्रेम दिवस,2,प्रेम मंगल,1,फिक्र तौंसवी,1,फ्लेनरी ऑक्नर,1,बंग महिला,1,बंसी खूबचंदाणी,1,बकर पुराण,1,बजरंग बिहारी तिवारी,1,बरसाने लाल चतुर्वेदी,1,बलबीर दत्त,1,बलराज सिंह सिद्धू,1,बलूची,1,बसंत त्रिपाठी,2,बातचीत,2,बाल उपन्यास,6,बाल कथा,356,बाल कलम,26,बाल दिवस,4,बालकथा,80,बालकृष्ण भट्ट,1,बालगीत,20,बृज मोहन,2,बृजेन्द्र श्रीवास्तव उत्कर्ष,1,बेढब बनारसी,1,बैचलर्स किचन,1,बॉब डिलेन,1,भरत त्रिवेदी,1,भागवत रावत,1,भारत कालरा,1,भारत भूषण अग्रवाल,1,भारत यायावर,2,भावना राय,1,भावना शुक्ल,5,भीष्म साहनी,1,भूतनाथ,1,भूपेन्द्र कुमार दवे,1,मंजरी शुक्ला,2,मंजीत ठाकुर,1,मंजूर एहतेशाम,1,मंतव्य,1,मथुरा प्रसाद नवीन,1,मदन सोनी,1,मधु त्रिवेदी,2,मधु संधु,1,मधुर नज्मी,1,मधुरा प्रसाद नवीन,1,मधुरिमा प्रसाद,1,मधुरेश,1,मनीष कुमार सिंह,4,मनोज कुमार,6,मनोज कुमार झा,5,मनोज कुमार पांडेय,1,मनोज कुमार श्रीवास्तव,2,मनोज दास,1,ममता सिंह,2,मयंक चतुर्वेदी,1,महापर्व छठ,1,महाभारत,2,महावीर प्रसाद द्विवेदी,1,महाशिवरात्रि,1,महेंद्र भटनागर,3,महेन्द्र देवांगन माटी,1,महेश कटारे,1,महेश कुमार गोंड हीवेट,2,महेश सिंह,2,महेश हीवेट,1,मानसून,1,मार्कण्डेय,1,मिलन चौरसिया मिलन,1,मिलान कुन्देरा,1,मिशेल फूको,8,मिश्रीमल जैन तरंगित,1,मीनू पामर,2,मुकेश वर्मा,1,मुक्तिबोध,1,मुर्दहिया,1,मृदुला गर्ग,1,मेराज फैज़ाबादी,1,मैक्सिम गोर्की,1,मैथिली शरण गुप्त,1,मोतीलाल जोतवाणी,1,मोहन कल्पना,1,मोहन वर्मा,1,यशवंत कोठारी,8,यशोधरा विरोदय,2,यात्रा संस्मरण,31,योग,3,योग दिवस,3,योगासन,2,योगेन्द्र प्रताप मौर्य,1,योगेश अग्रवाल,2,रक्षा बंधन,1,रच,1,रचना समय,72,रजनीश कांत,2,रत्ना राय,1,रमेश उपाध्याय,1,रमेश राज,26,रमेशराज,8,रवि रतलामी,2,रवींद्र नाथ ठाकुर,1,रवीन्द्र अग्निहोत्री,4,रवीन्द्र नाथ त्यागी,1,रवीन्द्र संगीत,1,रवीन्द्र सहाय वर्मा,1,रसोई,1,रांगेय राघव,1,राकेश अचल,3,राकेश दुबे,1,राकेश बिहारी,1,राकेश भ्रमर,5,राकेश मिश्र,2,राजकुमार कुम्भज,1,राजन कुमार,2,राजशेखर चौबे,6,राजीव रंजन उपाध्याय,11,राजेन्द्र कुमार,1,राजेन्द्र विजय,1,राजेश कुमार,1,राजेश गोसाईं,2,राजेश जोशी,1,राधा कृष्ण,1,राधाकृष्ण,1,राधेश्याम द्विवेदी,5,राम कृष्ण खुराना,6,राम शिव मूर्ति यादव,1,रामचंद्र शुक्ल,1,रामचन्द्र शुक्ल,1,रामचरन गुप्त,5,रामवृक्ष सिंह,10,रावण,1,राहुल कुमार,1,राहुल सिंह,1,रिंकी मिश्रा,1,रिचर्ड फाइनमेन,1,रिलायंस इन्फोकाम,1,रीटा शहाणी,1,रेंसमवेयर,1,रेणु कुमारी,1,रेवती रमण शर्मा,1,रोहित रुसिया,1,लक्ष्मी यादव,6,लक्ष्मीकांत मुकुल,2,लक्ष्मीकांत वैष्णव,1,लखमी खिलाणी,1,लघु कथा,288,लघुकथा,1340,लघुकथा लेखन पुरस्कार आयोजन,241,लतीफ घोंघी,1,ललित ग,1,ललित गर्ग,13,ललित निबंध,20,ललित साहू जख्मी,1,ललिता भाटिया,2,लाल पुष्प,1,लावण्या दीपक शाह,1,लीलाधर मंडलोई,1,लू सुन,1,लूट,1,लोक,1,लोककथा,378,लोकतंत्र का दर्द,1,लोकमित्र,1,लोकेन्द्र सिंह,3,विकास कुमार,1,विजय केसरी,1,विजय शिंदे,1,विज्ञान कथा,79,विद्यानंद कुमार,1,विनय भारत,1,विनीत कुमार,2,विनीता शुक्ला,3,विनोद कुमार दवे,4,विनोद तिवारी,1,विनोद मल्ल,1,विभा खरे,1,विमल चन्द्राकर,1,विमल सिंह,1,विरल पटेल,1,विविध,1,विविधा,1,विवेक प्रियदर्शी,1,विवेक रंजन श्रीवास्तव,5,विवेक सक्सेना,1,विवेकानंद,1,विवेकानन्द,1,विश्वंभर नाथ शर्मा कौशिक,2,विश्वनाथ प्रसाद तिवारी,1,विष्णु नागर,1,विष्णु प्रभाकर,1,वीणा भाटिया,15,वीरेन्द्र सरल,10,वेणीशंकर पटेल ब्रज,1,वेलेंटाइन,3,वेलेंटाइन डे,2,वैभव सिंह,1,व्यंग्य,2075,व्यंग्य के बहाने,2,व्यंग्य जुगलबंदी,17,व्यथित हृदय,2,शंकर पाटील,1,शगुन अग्रवाल,1,शबनम शर्मा,7,शब्द संधान,17,शम्भूनाथ,1,शरद कोकास,2,शशांक मिश्र भारती,8,शशिकांत सिंह,12,शहीद भगतसिंह,1,शामिख़ फ़राज़,1,शारदा नरेन्द्र मेहता,1,शालिनी तिवारी,8,शालिनी मुखरैया,6,शिक्षक दिवस,6,शिवकुमार कश्यप,1,शिवप्रसाद कमल,1,शिवरात्रि,1,शिवेन्‍द्र प्रताप त्रिपाठी,1,शीला नरेन्द्र त्रिवेदी,1,शुभम श्री,1,शुभ्रता मिश्रा,1,शेखर मलिक,1,शेषनाथ प्रसाद,1,शैलेन्द्र सरस्वती,3,शैलेश त्रिपाठी,2,शौचालय,1,श्याम गुप्त,3,श्याम सखा श्याम,1,श्याम सुशील,2,श्रीनाथ सिंह,6,श्रीमती तारा सिंह,2,श्रीमद्भगवद्गीता,1,श्रृंगी,1,श्वेता अरोड़ा,1,संजय दुबे,4,संजय सक्सेना,1,संजीव,1,संजीव ठाकुर,2,संद मदर टेरेसा,1,संदीप तोमर,1,संपादकीय,3,संस्मरण,730,संस्मरण लेखन पुरस्कार 2018,128,सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन,1,सतीश कुमार त्रिपाठी,2,सपना महेश,1,सपना मांगलिक,1,समीक्षा,847,सरिता पन्थी,1,सविता मिश्रा,1,साइबर अपराध,1,साइबर क्राइम,1,साक्षात्कार,21,सागर यादव जख्मी,1,सार्थक देवांगन,2,सालिम मियाँ,1,साहित्य समाचार,98,साहित्यम्,6,साहित्यिक गतिविधियाँ,216,साहित्यिक बगिया,1,सिंहासन बत्तीसी,1,सिद्धार्थ जगन्नाथ जोशी,1,सी.बी.श्रीवास्तव विदग्ध,1,सीताराम गुप्ता,1,सीताराम साहू,1,सीमा असीम सक्सेना,1,सीमा शाहजी,1,सुगन आहूजा,1,सुचिंता कुमारी,1,सुधा गुप्ता अमृता,1,सुधा गोयल नवीन,1,सुधेंदु पटेल,1,सुनीता काम्बोज,1,सुनील जाधव,1,सुभाष चंदर,1,सुभाष चन्द्र कुशवाहा,1,सुभाष नीरव,1,सुभाष लखोटिया,1,सुमन,1,सुमन गौड़,1,सुरभि बेहेरा,1,सुरेन्द्र चौधरी,1,सुरेन्द्र वर्मा,62,सुरेश चन्द्र,1,सुरेश चन्द्र दास,1,सुविचार,1,सुशांत सुप्रिय,4,सुशील कुमार शर्मा,24,सुशील यादव,6,सुशील शर्मा,16,सुषमा गुप्ता,20,सुषमा श्रीवास्तव,2,सूरज प्रकाश,1,सूर्य बाला,1,सूर्यकांत मिश्रा,14,सूर्यकुमार पांडेय,2,सेल्फी,1,सौमित्र,1,सौरभ मालवीय,4,स्नेहमयी चौधरी,1,स्वच्छ भारत,1,स्वतंत्रता दिवस,3,स्वराज सेनानी,1,हबीब तनवीर,1,हरि भटनागर,6,हरि हिमथाणी,1,हरिकांत जेठवाणी,1,हरिवंश राय बच्चन,1,हरिशंकर गजानंद प्रसाद देवांगन,4,हरिशंकर परसाई,23,हरीश कुमार,1,हरीश गोयल,1,हरीश नवल,1,हरीश भादानी,1,हरीश सम्यक,2,हरे प्रकाश उपाध्याय,1,हाइकु,5,हाइगा,1,हास-परिहास,38,हास्य,59,हास्य-व्यंग्य,78,हिंदी दिवस विशेष,9,हुस्न तबस्सुम 'निहाँ',1,biography,1,dohe,3,hindi divas,6,hindi sahitya,1,indian art,1,kavita,3,review,1,satire,1,shatak,3,tevari,3,undefined,1,
ltr
item
रचनाकार: श्रीरामकथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग विभिन्न श्रीरामकथाओं में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग -डॉ. नरेन्द्रकुमार मेहता
श्रीरामकथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग विभिन्न श्रीरामकथाओं में सीताजी का चूड़ामणि प्रसंग -डॉ. नरेन्द्रकुमार मेहता
https://3.bp.blogspot.com/-6fzC7FQBOU4/XE7VT__dkvI/AAAAAAABG0Q/j2fnXXdK1CQw2CPBkE9sfk9ZH7tUa_2wQCLcBGAs/s200/%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25B0%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0%2B%25E0%25A4%2595%25E0%25A5%2581%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25B0%2B%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B9%25E0%25A4%25A4%25E0%25A4%25BE.png
https://3.bp.blogspot.com/-6fzC7FQBOU4/XE7VT__dkvI/AAAAAAABG0Q/j2fnXXdK1CQw2CPBkE9sfk9ZH7tUa_2wQCLcBGAs/s72-c/%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25B0%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0%2B%25E0%25A4%2595%25E0%25A5%2581%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25B0%2B%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B9%25E0%25A4%25A4%25E0%25A4%25BE.png
रचनाकार
https://www.rachanakar.org/2019/05/blog-post_12.html
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/2019/05/blog-post_12.html
true
15182217
UTF-8
Loaded All Posts Not found any posts VIEW ALL Readmore Reply Cancel reply Delete By Home PAGES POSTS View All RECOMMENDED FOR YOU LABEL ARCHIVE SEARCH ALL POSTS Not found any post match with your request Back Home Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat January February March April May June July August September October November December Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec just now 1 minute ago $$1$$ minutes ago 1 hour ago $$1$$ hours ago Yesterday $$1$$ days ago $$1$$ weeks ago more than 5 weeks ago Followers Follow THIS PREMIUM CONTENT IS LOCKED STEP 1: Share to a social network STEP 2: Click the link on your social network Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy Table of Content