श्री राम कथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग निशाचर तरणीसेन के वध उपरान्त विभीषण एवं श्रीराम रो पड़े - डॉ. नरेन्द्रकुमार मेहता

SHARE:

श्री राम कथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग निशाचर तरणीसेन के वध उपरान्त विभीषण एवं श्रीराम रो पड़े श्री राम कथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग निशाच...

श्री राम कथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग

निशाचर तरणीसेन के वध उपरान्त विभीषण एवं श्रीराम रो पड़े

श्री राम कथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग

निशाचर तरणीसेन के वध उपरान्त विभीषण एवं श्रीराम रो पड़े



यावत् स्थास्यन्ति गिरय: सरितश्च महीतले।।
तावद् रामायणकथा लोकेषु प्रचरिष्यति।
वा.रा.बा. २-३६-३७


इस पृथ्वी पर जब तक नदियों पर्वतों की सत्ता रहेगी, तब तक संसार में रामायण कथा का प्रचार होता रहेगा।


कृत्तिवास रामायण बंगभाषा-भाषियों की रग-रग में कूट-कूट कर भरी है। चाहे धनी-निर्धन, पंडित-अल्पज्ञानी, शिक्षित-अशिक्षित, प्रत्येक सम्प्रदाय, समाज और वर्ग के लिये समान रूप से यह रामायण आनंदकारी-कल्याणकारी एवं सर्वहिताय है। यदि संस्कृत में महाकवि कालिदास और हिन्दी में गोस्वामी तुलसीदासजी है तो बंगला भाषा में महाकवि कृत्तिवास और उनकी रचना, ''कृत्तिवास रामायण सर्वतोगामिनी, सर्वतोव्यापिनी और सर्वकालानुयायिनि-कालजयी है। अतुलनीय पांडित्यपूर्ण एवं भाव सरलता रचना की प्रमुख विशेषताएँ हैं। गोस्वामी तुलसीदासजी से एक शती पूर्व बंगला-रामायण के रचियता संत कृत्तिवास ने अपनी अमर रचना को जन-जन तक पहुँचाने का कल्याणकारी श्रेष्ठ कर्म किया है। कृत्तिवास रामायण का कथानक प्राय: वाल्मीकिय रामायण के अनुसार है किन्तु अनेक स्थानों-प्रसंगों पर अन्य पौराणिक अंशों का पर्याप्त समावेश किया गया है। गोस्वामी तुलसीदासजी की तुलना में आख्यानों की अत्यधिक प्रचुरता कृत्तिवास रामायण की अपनी एक अलग, अनोखी पहचान और विशेषता है। बंगला भाषा मधुर-सरल-सरस है अत: इसका आरम्भिक ज्ञान प्राप्त कर उसके समृद्ध साहित्य का रसास्वादन पाठकों-विद्वजनों को अवश्य यहाँ प्राप्त होगा।


इस कथा प्रसंग में रामायण (श्रीराम कथा) के एक ऐसे वीर-भक्त-पुरुष तरणीसेन की कथा है। तरणीसेन जिसका कृत्तिवास रामायण में अपना एक विशेष महत्व है। तरणीसेन कौन था? वह किसका पुत्र था? वह श्रीराम का भक्त था, फिर श्रीराम से क्यों युद्ध किया? विभीषण एवं सरमा से उसका क्या सम्बन्ध था?
उसकी मृत्यु श्रीराम के हाथों होने पर श्रीराम एवं विभीषण को दु:ख क्यों हुआ आदि का पटाक्षेप इस कथा में है। यह कथा-प्रसंग अन्य श्रीरामकथाओं में लगभग नगण्य होने से इस रामायण में अपना एक विशिष्ठ स्थान रखता है। भारतीय साहित्य में रामायण ही एक ऐसी जन-जन प्रिय रचना है जो भारत की प्रत्येक भाषा में किसी न किसी रूप में उपलब्ध होकर कालजयी है।
मकराक्ष अपने पिता खर का दंडकवन में श्रीराम द्वारा वध का प्रतिशोध लेकर उनके समक्ष युद्ध हेतु आ गया। उसने युद्ध के मैदान में नल, नील, सुषेण, सुग्रीव, अंगद और हनुमान को भयभीत कर रणभूमि त्याग कर भागने पर विवश कर दिया। उस समय श्रीराम ने उससे कहा-
राम बले, मकराक्ष ना कर बिलाप, आजि धुचाइव तव मनेर सन्ताप
एखनि पाठाब तोरे यमेरसदन, चिर दिन पिता-पुत्रे हबे दर्शन
बंगला कृत्तिवास रामायण लंकाकाण्ड-५५


मकराक्ष खेद न करो। आज तुम्हारे मन का सारा सन्ताप दूर कर दूँगा। अभी तुमको यम-सदन भेज दूँगा, वहाँ तुम पिता-पुत्र में भेंट होगी। इतना कह कर श्रीराम ने खुरपार्श्व नामक बाण फेंका। श्रीराम को उसके पिता खर से भी मकराक्ष बड़ा वीर शूरवीर दिखा। अंत में उन्होंने ऐषिक बाण फेंक कर मारना चाहा, किन्तु वह टस से मस नहीं हुआ। अंत में उसे अग्रिबाण से मार गिराया।
मकराक्ष के युद्ध में मारे जाने की एक दूत ने रावण को सूचना दी। तब रावण यह सुनकर सिंहासन से गिरकर मूर्च्छित हो गया। रावण को लगा कि कुम्भकर्ण, अतिकाय और वीर अकम्पन के वध से स्वर्ण लंकापुरी धीरे-धीरे वीरों से शून्य हो रही है। रावण ने सोचा कि अब किसे रणक्षेत्र में भेजूँ ताकि वह श्रीराम-लक्ष्मण और सुग्रीव सहित वानर सेना का वधकर युद्ध में पराजय को विजय में परिवर्तित कर दे। रावण के आदेश देने पर उनके  समक्ष तरणीसेन आया तथा उसने उन्हें भूमि पर झुक कर प्रणाम किया। दशानन ने उसे अपनी बाहों में बाँध कर उसका सम्मान किया तथा पुष्प-पान देकर उसे युद्ध में जाने के लिये आरती उतारी। रावण ने कहा-
रावण बले, लंकापुरी राखह तरणी, एत्तेक प्रमाद हबे, आगे नाहि जानि
तव पिता विभीषण धर्म्मेतेतत्पर, हित उपदेश भाइ बुझाले विस्तर
अंहकारे मत्त आमि, छिन्न हैलमति, बिना-अपराधे तारे मारिलाम लाथि
आमारे छाड़िया गेल भाई विभीषण, अनुरागे लइयाछे रामेर शरण
बंगला कृत्तिवास रामायण लंकाकाण्ड -५८


तरणी! अब लंकापुरी की रक्षा करो, इतना बड़ा संकट आ जावेगा यह मुझे पहले नहीं मालूम था। तुम्हारे पिता विभीषण धर्म के पालनकर्ता हैं, उन्होंने मुझे भी ढेर सारे हित उपदेश देकर समझाया लेकिन में तो अंहकार में अंधा था, मेरी मति भ्रष्ट हो चुकी थी, मैंनेबिना अपराध के उन लात मार दी। भाई विभीषण मुझे त्याग कर राम की शरण में चले गये। अब तुम्हारे पिता शत्रु पक्ष में जाकर राम की मंत्रणा देकर कनक लंका का विनाश करा रहे हैं। तुम उनके पुत्र हो लेकिन तुम तुम्हारे पिता जैसे नहीं हो, मैं सदा से तुमको जानता हूँ। तरणीसेन ने हाथ जोड़कर कहा हे राक्षसों के नाथ, आप त्रैलोक्यविजयी हो। सभी शास्त्रों में कहा गया है कि माता-पिता महागुरु हैं, इसलिए पिता के सम्बन्ध में कुछ भी कहना उचित नहीं होगा। रावण ने तरणीसेन से कहा कि तुम श्रीराम-लक्ष्मण को हाथ-पैरों से बाँधकर ले आओ। यह सुनकर तरणीसेन ने रावण से कहा कि मैं संग्राम में अपनी शक्ति से भंयकर मारकाट मचाऊँगा। वंश के नाश में मूल आधार (कारण) मेरे पिता विभीषणजी हैं। इस समय में उनसे कोई अनुरोध नहीं करूँगा। विभिन्न पुराणों और शास्त्रों में यह कहा गया है कि युद्ध के समय श्रेष्ठ और ज्येष्ठ की विवेचना नहीें करनी चाहिए।


तरणीसेन ने सेना को युद्ध के लिये सुसज्जित होने के आदेश देकर अपनी माता 'सरमाÓ के पास गया तथा राजा रावण से युद्ध में जाने का कहा। तरणी ने कहा कि माता मैं पूर्णब्रह्म नारायण को अपनी अँाखों से देखूँगा। श्रीराम के दर्शन से मेरा शरीर पवित्र हो जावेगा। मैं अपने पिता के चरण-कमल भी देख सकूँगा। हे माता! मुझे रणक्षेत्र में जाने की अनुमति दो। यह सब सुनकर सरमा चौंक कर रो पड़ी। सरमा ने तरणी से कहा कि तुम रणक्षेत्र में नहीं जाओगे। मैं तुम्हें लंका छोड़कर कहीं और लेकर चली जाऊँगी। सरमा ने कहा कि तुम्हारे पिता धार्मिक हैं, पाप संगति को त्यागकर श्रीराम की शरण ली है। तुम भी जाओ और श्रीराम की शरण लेकर उनकी स्तुति करो। श्रीराम मनुष्य नहीं हैं, वे गोलोक के स्वामी हैं। दुष्ट राक्षसवंश का ध्वंस करने के लिये विष्णु भगवान ने राजा दशरथ के पुत्र के रूप में रामावतार लिया है। जिसके एक लाख पुत्र हो और सवा लाख पोते हों तो भी उनके वंश में एक भी दीपक जलाने को नहीं बचेगा। तरणी ने माँ की बातें सुनकर कहा कि मुझे सब ज्ञात हैं फिर भी युद्ध करूँगा, श्रीराम के हाथों से मरने पर स्वर्ग प्राप्त होगा। यदि दास का पुत्र समझकर श्रीराम मेरा वध न करे तो फिर तुम्हारे शरणों में आकर प्रणाम करूँगा।


सरमा यह सब सुनकर रो पड़ी। तरणीसेन जननी-सरमा के चरणों को नमन कर युद्ध के लिये चल पड़ा। राक्षसों और वानरों में महारण हुआ। वानर प्रहार को सहने में असमर्थ हो भाग खड़े हुए। श्रीराम ने कहा मित्र विभीषण, तनिक देखना तो कौन युद्ध करने आ गया? विभीषण ने कहा, हे राजीवलोचन, यह तो रावण के अन्न से पला कोई है। रिश्ते में वह उसका भतीजा लगता है और उसके गोत्र का है। यह बड़ा धार्मिक विचारधारा वाला तथा महाबली योद्धा भी है। तरणी के नेत्र श्रीराम एवं अपने पिता विभीषण के दर्शन के लिये आतुर हो रहे थे। तरणी ने अपना रथ श्रीराम की ओर भगाया तो मार्ग में नील ने कहा तू कहाँ जा रहा है? मैं तेरा सिर एक ही चांटे में तोड़ दूँगा। तरणी ने हाथ जोड़कर कहा रास्ता छोड़ दो मैं श्रीराम-लक्ष्मण को देखूँ। तरणी के शरीर के सारे अंगों पर तथा रथ के चारो ओर राम नाम लिखा था। यह तरणी की भक्ति देखकर वानर हँसने लगे। उन्होंने उसे बगुला भगत कहा। उन्हें तरणी मायावी लगा। नील तरणी में युद्ध हुआ। नील पराजित होकर गिर पड़ा तथा उसके मुँह से रक्त की धारा बह निकली। इसके बाद तरणी तथा हनुमान् में युद्ध हुआ। तरणीसेन ने हनुमान् को पकड़कर जमीन पर पटक दिया। हनुमानजी को पीछे कर बालि का पुत्र अंगद तरणी से जा भिड़ा। तरनीसेन को अंगद पर गुस्सा आ गया और उसने अंगद के सीने पर लोहे का मुद्गर दे मारा। युद्ध में बड़े बड़े वानरों को तरणीसेन ने घायल कर दिया। महेन्द्र, देवेन्द्र और बूढ़ा सुषेण तरणीसेन के बाणों का कोई भी सामना नहीं कर सके। सुग्रीव के सीने पर तरणीसेन ने घनघोर जाठा फेेंककर मारा- राजा सुग्रीव भूमि पर गिर पड़े और उनके मुख से रक्त की धारा बह निकली। तरणीसेन के बाणों के सामने कोई भी स्थिर नहीं रह सका। महेन्द्र, देवेन्द्र द्विविद और कुमुद भागने को विवश हो गये। हनुमान्जी, सुषेण और अंगद रह गये। तीनों मिलकर सुग्रीव की मूर्च्छा दूर करने का प्रयत्न करने लग गये।


सामने तरणी का रथ जा पहुँचा। उसने देखा कि उसके सामने श्रीराम-लक्ष्मण हाथ में धनुष लिये खड़े हैं तो दक्षिण में जाम्बवान और बाएँ विभीषण हैं। तरणीसेन रथ से उतर पड़ा और पिता (विभीषण) के चरणों पर संकेत से प्रणाम कर फिर हाथ जोड़कर श्रीराम-लक्ष्मण को प्रणाम किया। विभीषण ने कहा, हे राम, शीघ्र देखो तुम दोनों को निशाचर (तरणीसेन) प्रणाम कर रहा है। श्रीराम ने कहा मित्र विभीषण यह निशाचर होकर तथा विपक्ष का योद्धा होकर भी हम दोनों को क्यों प्रणाम कर रहा है। विभीषण ने कहा, प्रभु लंका में यह आपका भक्त है तथा आपके चरणों के अतिरिक्त यह कुछ भी नहीं जानता है। यह लंका के राजा रावण के आदेश से आया है। श्रीराम ने कहा कि वास्तव में यह मेरा भक्त है तो आशीर्वाद देता हँू कि इसकी मनोकामना पूर्ण हो। लक्ष्मण ने श्रीराम से कहा कि हाय-हाय यह आपने क्या किया? राक्षस की मनोकामना-अभिलाषा है और रावण की विजय। श्रीराम ने कहा-
श्रीराम बलेन, तूमि ना जान लक्ष्मण, भक्तेर विषय-वाच्छा नहे कदाचन
बंगला कृत्तिवास रामायण लंकाकांड-२७२


तुम नहीं जानते लक्ष्मण, भक्त कभी भौतिक इच्छाएँ नहीं करता। तरणीसेन ने सिंहनाद कर उन्हें अपने देश सकुशल लौट जाने को कहा। यह सुनकर लक्ष्मणजी को क्रोध हो आया और उन्होंने तरणीसेन पर पाँच सौ बाँण फेंके जिनको तरणीसेन ने काट-काट कर खंड-खंड कर दिये। रहस्य की बात यह थी कि जितने बाण लक्ष्मण तरणीसेन पर निशाना साधकर फेकंते, तरणीसेन श्रीराम का मन में स्मरण कर काटकर गिरा देता था। अन्त में लक्ष्मणजी ने गन्धर्व बाण फेंका, जिससे तीन करोड़ गन्धर्वों का जन्म हो गया और गन्धर्वों तथा राक्षसों में भयंकर युद्ध छिड़ गया। तरणीसेन की सेना में एक भी सैनिक शेष नहीं रहा। यह देख तरणीसेन ने क्रोधित होकर हाथ में जाठा उठाकर लक्ष्मणजी के सिर पर दे मारा। लक्ष्मणजी को मूर्छा आ गयी तथा गिर पड़े। हनुमान्जी ने बिना विलम्ब किये उठाकर ले गये।


लक्ष्मणजी को गिराकर तरणीसेन ने पुकारा कहाँ है वह कपटी तपस्वी जटाधारी राम? मैं तुम्हें अभी जल्द ही यम के घर भेज रहा हूँ यह सुनकर श्रीराम तरणीसेन के सम्मुख आकर खड़े हो गये। वीर तरणी ने श्रीराम का विश्वरूप देखा। उनके एक एक रूप-कूप में ब्रह्माण्ड समाया हुआ था। मृत्युलोक, तपोलोक ओर ब्रह्मलोक देखे। माया से गोलोक के स्वामी मनुष्य रूप धरकर लीला कर रहे हैं, उनके चरणों में गंगा, भागीरथी प्रवाहमान हैं। भूमि पर साष्टांग लोटकर उसने प्रणाम किया। धनुष बाण उठाकर एक तरफ फेंककर वह श्रीराम की स्तुति करने लगा। हे पुडंरीकाक्ष, हे राक्षसों के रिपु, मैं स्तुति करने में असमर्थ हूँ। मैंने राक्षसों का शरीर पाया है। युग-युगान्तरों से मुक्ति को असाध्य मानने के उपरान्त अब मैंने तुम्हारा वध्य बनकर राक्षस वंश में जन्म लिया। अब झूठे गर्व करने से क्या लाभ, मुझको स्वर्ग नहीं चाहिए, तेज खड्ग से मेरा मुंड काट डालो, मैं मोक्षधाम को चला जाऊँ। यदि आप अपने कर-कमलों से मेरा मस्तक काट डालों तो मैं प्रसन्नतापूर्वक गोलोक चला जाऊँगा। इस बात में कोई संदेह नहीं है।


तरणी की इस प्रकार की स्तुति सुनकर श्रीराम का कोमल शरीर आँसुओं से भीग गया। श्रीराम ने कहा, हे मित्र विभीषण सुनो, अब मुझे ज्ञात हुआ कि लंका में मेरा ऐसा भी भक्त है। उन्होंने अपने हाथ के धनुष-बाण रख दिये। श्रीराम ने विभीषण से कहा कि मैं अपने भक्त को कैसे मार सकता हूँ। आज मुझे सेतु बाँधना, व्यर्थ लग रहा है। मैं लंका का युद्ध त्यागकर वन में लौट जाऊँगा। मैंने समझ लिया कि अब न सीता का उद्धार होगा और न मैं अपने राज्य में जाऊँगा। मेरे भक्त के अंग में काँटा भी चुभ जाये तो मेरे हृदय में शैल की सी चोट लगती है। यह कहकर श्रीराम ने युद्ध से हाथ खींचकर अलग बैठ गये।


तरणी ने अपने मन ही मन विचार किया कि श्रीराम मेरी स्तुति से प्रसन्न होकर मुझ पर अस्त्र नहीं चला रहे हैं। इस राक्षस-देह से कैसे मुक्ति मिलेगी तथा युद्ध के बिना मुक्ति का कोई उपाय नहीं। तब तरणीसेन ने धनुष-बाण उठाकर श्रीराम को कठोर वाक्य कहना शुरू कर दिया। राम तेरी जो वीरता है उसके बारे में चराचर में विदित है। भरत ने तुझे भगाकर राज्य छीन लिया। तुमको मारने के बाद मैं युद्ध में लक्ष्मण का भी वध करूँगा और सीता को लेकर रावण के बाँए बिठाऊँगा। इतना सुनकर लक्ष्मण ने सौ बाण धनुष पर चढ़ाये। यह देखकर तरणीसेन ने मन ही मन सोचा कि मुझे तो राम के हाथों मरने की अभिलाषा है। विभीषण ने दु:खी तरणी की अभिलाषा भाप ली। विभीषण ने श्रीराम के हाथ जोड़कर कहा, लंका में यह बालक दुर्जय वीर है। अत: अब पुन: लक्ष्मणजी को भी इससे युद्ध न करने दे तथा अब आप ही इस निशाचर को मारे। श्रीराम और तरणी के मध्य निर्णायक युद्ध हुआ। अंत में तरणीसेन ने देखा की श्रीराम अत्यन्त परिश्रम से थक से गये हैं। तब उनसे मन में निर्णय किया कि राज्य-धन-सम्पत्ति कुछ भी नहीं चाहिए। केवल श्रीराम के हाथों मरकर गोलोकधाम जाना चाहता हूँ।
तरणीसेन जब यह मन ही मन सोच रहा था कि विभीषण ने श्रीराम के कानों में कहा-
शुन प्रभु रधनाथ, करि निवेदन, ब्रह्म-अस्त्रे हइबेक इहार मरण
अन्य-अस्त्रे ना मारिबे एइ निशाचर, सदय हइया ब्रह्मा दियाछेन वर
एतेक शुनिया राम कमल लोचन, घनुकेते ब्रह्म-अस्त्र जुड़िला तखन
रविर किरण जिनि खरतर बाण, सेइ बाणें रघुनाथ पूरिला सन्धान
बंगला कृत्तिवास रामायण लंकाकाण्ड-२८०


प्रभु रघुनाथ सुनो मेरा यह निवेदन है कि इसकी मृत्यु केवल ब्रह्मास्त्र से होगी। अन्य किसी अस्त्र से इस निशाचर की मृत्यु नहीं होगी ऐसा दयाकर ब्रह्मा ने इसे वरदान दिया है। श्रीराम ने रवि के किरण सा प्रखर ब्रह्मास्त्र (बाण) धनुष पर चढ़ाया। उधर तरणीसेन हाथ जोड़कर श्रीराम से कहने लगा, तुम्हारे चरणों को निहार कर मैं अपने प्राण त्यागता हूँ। हे नाथ, हे प्रभु। परलोक में भी अपने श्री चरणों में स्थान देना। तरणी को बाण लगा और उसका मुंड कटकर अलग जा गिरा। दो खंड होकर वह वीर धरा पर गिर पड़ा। तरणीसेन का कटा मुण्ड राम राम उच्चारने लगा। उधर हाय हाय करता विभीषण आँसुओं से भीगकर जमीन पर गिर पड़ा। श्रीराम ने कहा मित्र विभीषण तुम क्यों रो रहे हो तथा उन्हें अपनी गोद में बैठा लिया। विभीषण ने कहा प्रभु, यह मेरा पुत्र तरणीसेन मरा है। यह सुनकर श्रीराम भी रोने लगे तथा उन्होंने विभीषण से कहा कि यदि तुम मुझे पहले ही बता देते कि यह तुम्हारा पुत्र है तो मैं तरणी के साथ कभी युद्ध ही नहीं करता। श्रीराम, विभीषण को रोते देख लक्ष्मण, समस्त वानर, सुग्रीव, अंगद, हनुमानजी, सुषेण और जाम्बवान भी रोने लग गये। श्रीराम ने कहा मित्र विभीषण पता नहीं तुम्हारा हृदय कितना कठोर पत्थर है, तुम्हीं ने मुझे ब्रह्मअस्त्र से मारने की मंत्रणा दी। तुमने स्वयं अपने पुत्र का वध कराया। पहले विचार नहीं किया, अब किस कारण रो रहे हो? हे मित्र शोक मत करो, मन को स्थिर करो, यह शरीर नश्वर है, इसके लिए क्यों रोते हो।


विभीषण ने श्रीराम से कहा कि मैं पुत्र शोक से नहीं रो रहा हूँ। मैं धन्य हूँ और मेरा पुत्र भी पुण्यात्मा है, जिसने आपके हाथों मरकर निर्वाण प्राप्त किया है। सम्भवत: वह वैकुंठ गया या गोलोक, उसने अपना राक्षस शरीर त्यागा और आपने उसे मुक्त कर दिया। कुम्भकर्ण, अतिकाय आदि आपके शत्रुओं ने भी मुक्ति प्राप्त कर ली है। तुम्हारे चरण कमल की सेवा कर मुझको क्या लाभ प्राप्त हुआ। यदि मैं इस शरीर को त्याग सकता तो मैं भी वैकुंठ जा सकता था। किन्तु ब्रह्माजी ने वर दिया कि मेरी मृत्यु नहीं होगी और पृथ्वी पर मुझको बहुत दु:ख देखना और सहना पड़ेगा। इसी चिन्ता में मैं रो रहा हूँ। श्रीराम ने कहा, हे विभीषण दु:ख मत करो, क्योंकि साधु के लिये जीवन मृत्यु दोनों बराबर है। जितने दिन तुम इस संसार में रहोगे सदा तुम पर मेरी कृपा बनी रहेगी। यह सुनकर विभीषण ने अपना क्रन्दन रोक दिया। दूत ने जाकर कहा हे लंकेश्वर आज तरणीसेन वीर गति को प्राप्त हो गये। तरणीसेन की मृत्यु का समाचार सुनकर लंकेश्वर सिंहासन से जमीन पर गिर गये। इधर पुत्र शोक में तरणीसेन की माता सरमा (जो कि गन्धर्व राज शैलूष की पुत्री) के सारे अंग आँसुओं से भीग गये। सरमा ने किसी तरह मन को समझाया कि यह शरीर नश्वर है। सरमा को जानकीजी ने तरह-तरह से समझाकर ढांढस बँधाया।


विभीषण ने अन्यायी-अत्याचारी-अहंकारी राक्षसवृत्ति रावण से मुक्ति प्राप्त करने हेतु अपने प्राण-प्रिय पुत्र का भी वध श्रीराम से करवा कर जो आदर्श प्रस्तुत किया है, वास्तव में श्रीरामकथा में स्वर्णाक्षरों में रहेगा। विभीषण की श्रीराम से मित्रता त्याग-बलिदान, सुख शांति और लोककल्याणकारी थी। पुत्र के समान दूसरा संसार में कोई प्रिय नहीं होता है इसलिये कहा गया है-
नास्ति पुत्रसम: प्रिय:
वा.रा. अयो. का. ७४-२४


पुत्र के समान कोई दूसरा प्रिय नहीं होता है। इस प्रकार तरणीसेन का कथा प्रसंग कृत्तिवास रामायण में अन्य श्रीरामकथाओं से अलग अपना-अपना विशेष स्थान रखता है।
---

डॉ. नरेन्द्रकुमार मेहता
'मानसश्री, मानस शिरोमणि, विद्यावाचस्पति एवं विद्यासागर
सीनि. एमआईजी-१०३, व्यास नगर,
ऋषिनगर विस्तार, उज्जैन (म.प्र.)
Email : drnarendrakmehta@gmail.com
पिनकोड- ४५६ ०१०

COMMENTS

BLOGGER
नाम

 आलेख ,1, कविता ,1, कहानी ,1, व्यंग्य ,1,14 सितम्बर,7,14 september,6,15 अगस्त,4,2 अक्टूबर अक्तूबर,1,अंजनी श्रीवास्तव,1,अंजली काजल,1,अंजली देशपांडे,1,अंबिकादत्त व्यास,1,अखिलेश कुमार भारती,1,अखिलेश सोनी,1,अग्रसेन,1,अजय अरूण,1,अजय वर्मा,1,अजित वडनेरकर,1,अजीत प्रियदर्शी,1,अजीत भारती,1,अनंत वडघणे,1,अनन्त आलोक,1,अनमोल विचार,1,अनामिका,3,अनामी शरण बबल,1,अनिमेष कुमार गुप्ता,1,अनिल कुमार पारा,1,अनिल जनविजय,1,अनुज कुमार आचार्य,5,अनुज कुमार आचार्य बैजनाथ,1,अनुज खरे,1,अनुपम मिश्र,1,अनूप शुक्ल,14,अपर्णा शर्मा,6,अभिमन्यु,1,अभिषेक ओझा,1,अभिषेक कुमार अम्बर,1,अभिषेक मिश्र,1,अमरपाल सिंह आयुष्कर,2,अमरलाल हिंगोराणी,1,अमित शर्मा,3,अमित शुक्ल,1,अमिय बिन्दु,1,अमृता प्रीतम,1,अरविन्द कुमार खेड़े,5,अरूण देव,1,अरूण माहेश्वरी,1,अर्चना चतुर्वेदी,1,अर्चना वर्मा,2,अर्जुन सिंह नेगी,1,अविनाश त्रिपाठी,1,अशोक गौतम,3,अशोक जैन पोरवाल,14,अशोक शुक्ल,1,अश्विनी कुमार आलोक,1,आई बी अरोड़ा,1,आकांक्षा यादव,1,आचार्य बलवन्त,1,आचार्य शिवपूजन सहाय,1,आजादी,3,आत्मकथा,1,आदित्य प्रचंडिया,1,आनंद टहलरामाणी,1,आनन्द किरण,3,आर. के. नारायण,1,आरकॉम,1,आरती,1,आरिफा एविस,5,आलेख,4288,आलोक कुमार,3,आलोक कुमार सातपुते,1,आवश्यक सूचना!,1,आशीष कुमार त्रिवेदी,5,आशीष श्रीवास्तव,1,आशुतोष,1,आशुतोष शुक्ल,1,इंदु संचेतना,1,इन्दिरा वासवाणी,1,इन्द्रमणि उपाध्याय,1,इन्द्रेश कुमार,1,इलाहाबाद,2,ई-बुक,374,ईबुक,231,ईश्वरचन्द्र,1,उपन्यास,269,उपासना,1,उपासना बेहार,5,उमाशंकर सिंह परमार,1,उमेश चन्द्र सिरसवारी,2,उमेशचन्द्र सिरसवारी,1,उषा छाबड़ा,1,उषा रानी,1,ऋतुराज सिंह कौल,1,ऋषभचरण जैन,1,एम. एम. चन्द्रा,17,एस. एम. चन्द्रा,2,कथासरित्सागर,1,कर्ण,1,कला जगत,113,कलावंती सिंह,1,कल्पना कुलश्रेष्ठ,11,कवि,2,कविता,3239,कहानी,2360,कहानी संग्रह,247,काजल कुमार,7,कान्हा,1,कामिनी कामायनी,5,कार्टून,7,काशीनाथ सिंह,2,किताबी कोना,7,किरन सिंह,1,किशोरी लाल गोस्वामी,1,कुंवर प्रेमिल,1,कुबेर,7,कुमार करन मस्ताना,1,कुसुमलता सिंह,1,कृश्न चन्दर,6,कृष्ण,3,कृष्ण कुमार यादव,1,कृष्ण खटवाणी,1,कृष्ण जन्माष्टमी,5,के. पी. सक्सेना,1,केदारनाथ सिंह,1,कैलाश मंडलोई,3,कैलाश वानखेड़े,1,कैशलेस,1,कैस जौनपुरी,3,क़ैस जौनपुरी,1,कौशल किशोर श्रीवास्तव,1,खिमन मूलाणी,1,गंगा प्रसाद श्रीवास्तव,1,गंगाप्रसाद शर्मा गुणशेखर,1,ग़ज़लें,550,गजानंद प्रसाद देवांगन,2,गजेन्द्र नामदेव,1,गणि राजेन्द्र विजय,1,गणेश चतुर्थी,1,गणेश सिंह,4,गांधी जयंती,1,गिरधारी राम,4,गीत,3,गीता दुबे,1,गीता सिंह,1,गुंजन शर्मा,1,गुडविन मसीह,2,गुनो सामताणी,1,गुरदयाल सिंह,1,गोरख प्रभाकर काकडे,1,गोवर्धन यादव,1,गोविन्द वल्लभ पंत,1,गोविन्द सेन,5,चंद्रकला त्रिपाठी,1,चंद्रलेखा,1,चतुष्पदी,1,चन्द्रकिशोर जायसवाल,1,चन्द्रकुमार जैन,6,चाँद पत्रिका,1,चिकित्सा शिविर,1,चुटकुला,71,ज़कीया ज़ुबैरी,1,जगदीप सिंह दाँगी,1,जयचन्द प्रजापति कक्कूजी,2,जयश्री जाजू,4,जयश्री राय,1,जया जादवानी,1,जवाहरलाल कौल,1,जसबीर चावला,1,जावेद अनीस,8,जीवंत प्रसारण,141,जीवनी,1,जीशान हैदर जैदी,1,जुगलबंदी,5,जुनैद अंसारी,1,जैक लंडन,1,ज्ञान चतुर्वेदी,2,ज्योति अग्रवाल,1,टेकचंद,1,ठाकुर प्रसाद सिंह,1,तकनीक,32,तक्षक,1,तनूजा चौधरी,1,तरुण भटनागर,1,तरूण कु सोनी तन्वीर,1,ताराशंकर बंद्योपाध्याय,1,तीर्थ चांदवाणी,1,तुलसीराम,1,तेजेन्द्र शर्मा,2,तेवर,1,तेवरी,8,त्रिलोचन,8,दामोदर दत्त दीक्षित,1,दिनेश बैस,6,दिलबाग सिंह विर्क,1,दिलीप भाटिया,1,दिविक रमेश,1,दीपक आचार्य,48,दुर्गाष्टमी,1,देवी नागरानी,20,देवेन्द्र कुमार मिश्रा,2,देवेन्द्र पाठक महरूम,1,दोहे,1,धर्मेन्द्र निर्मल,2,धर्मेन्द्र राजमंगल,1,नइमत गुलची,1,नजीर नज़ीर अकबराबादी,1,नन्दलाल भारती,2,नरेंद्र शुक्ल,2,नरेन्द्र कुमार आर्य,1,नरेन्द्र कोहली,2,नरेन्‍द्रकुमार मेहता,9,नलिनी मिश्र,1,नवदुर्गा,1,नवरात्रि,1,नागार्जुन,1,नाटक,152,नामवर सिंह,1,निबंध,3,नियम,1,निर्मल गुप्ता,2,नीतू सुदीप्ति ‘नित्या’,1,नीरज खरे,1,नीलम महेंद्र,1,नीला प्रसाद,1,पंकज प्रखर,4,पंकज मित्र,2,पंकज शुक्ला,1,पंकज सुबीर,3,परसाई,1,परसाईं,1,परिहास,4,पल्लव,1,पल्लवी त्रिवेदी,2,पवन तिवारी,2,पाक कला,23,पाठकीय,62,पालगुम्मि पद्मराजू,1,पुनर्वसु जोशी,9,पूजा उपाध्याय,2,पोपटी हीरानंदाणी,1,पौराणिक,1,प्रज्ञा,1,प्रताप सहगल,1,प्रतिभा,1,प्रतिभा सक्सेना,1,प्रदीप कुमार,1,प्रदीप कुमार दाश दीपक,1,प्रदीप कुमार साह,11,प्रदोष मिश्र,1,प्रभात दुबे,1,प्रभु चौधरी,2,प्रमिला भारती,1,प्रमोद कुमार तिवारी,1,प्रमोद भार्गव,2,प्रमोद यादव,14,प्रवीण कुमार झा,1,प्रांजल धर,1,प्राची,367,प्रियंवद,2,प्रियदर्शन,1,प्रेम कहानी,1,प्रेम दिवस,2,प्रेम मंगल,1,फिक्र तौंसवी,1,फ्लेनरी ऑक्नर,1,बंग महिला,1,बंसी खूबचंदाणी,1,बकर पुराण,1,बजरंग बिहारी तिवारी,1,बरसाने लाल चतुर्वेदी,1,बलबीर दत्त,1,बलराज सिंह सिद्धू,1,बलूची,1,बसंत त्रिपाठी,2,बातचीत,2,बाल उपन्यास,6,बाल कथा,356,बाल कलम,26,बाल दिवस,4,बालकथा,80,बालकृष्ण भट्ट,1,बालगीत,20,बृज मोहन,2,बृजेन्द्र श्रीवास्तव उत्कर्ष,1,बेढब बनारसी,1,बैचलर्स किचन,1,बॉब डिलेन,1,भरत त्रिवेदी,1,भागवत रावत,1,भारत कालरा,1,भारत भूषण अग्रवाल,1,भारत यायावर,2,भावना राय,1,भावना शुक्ल,5,भीष्म साहनी,1,भूतनाथ,1,भूपेन्द्र कुमार दवे,1,मंजरी शुक्ला,2,मंजीत ठाकुर,1,मंजूर एहतेशाम,1,मंतव्य,1,मथुरा प्रसाद नवीन,1,मदन सोनी,1,मधु त्रिवेदी,2,मधु संधु,1,मधुर नज्मी,1,मधुरा प्रसाद नवीन,1,मधुरिमा प्रसाद,1,मधुरेश,1,मनीष कुमार सिंह,4,मनोज कुमार,6,मनोज कुमार झा,5,मनोज कुमार पांडेय,1,मनोज कुमार श्रीवास्तव,2,मनोज दास,1,ममता सिंह,2,मयंक चतुर्वेदी,1,महापर्व छठ,1,महाभारत,2,महावीर प्रसाद द्विवेदी,1,महाशिवरात्रि,1,महेंद्र भटनागर,3,महेन्द्र देवांगन माटी,1,महेश कटारे,1,महेश कुमार गोंड हीवेट,2,महेश सिंह,2,महेश हीवेट,1,मानसून,1,मार्कण्डेय,1,मिलन चौरसिया मिलन,1,मिलान कुन्देरा,1,मिशेल फूको,8,मिश्रीमल जैन तरंगित,1,मीनू पामर,2,मुकेश वर्मा,1,मुक्तिबोध,1,मुर्दहिया,1,मृदुला गर्ग,1,मेराज फैज़ाबादी,1,मैक्सिम गोर्की,1,मैथिली शरण गुप्त,1,मोतीलाल जोतवाणी,1,मोहन कल्पना,1,मोहन वर्मा,1,यशवंत कोठारी,8,यशोधरा विरोदय,2,यात्रा संस्मरण,31,योग,3,योग दिवस,3,योगासन,2,योगेन्द्र प्रताप मौर्य,1,योगेश अग्रवाल,2,रक्षा बंधन,1,रच,1,रचना समय,72,रजनीश कांत,2,रत्ना राय,1,रमेश उपाध्याय,1,रमेश राज,26,रमेशराज,8,रवि रतलामी,2,रवींद्र नाथ ठाकुर,1,रवीन्द्र अग्निहोत्री,4,रवीन्द्र नाथ त्यागी,1,रवीन्द्र संगीत,1,रवीन्द्र सहाय वर्मा,1,रसोई,1,रांगेय राघव,1,राकेश अचल,3,राकेश दुबे,1,राकेश बिहारी,1,राकेश भ्रमर,5,राकेश मिश्र,2,राजकुमार कुम्भज,1,राजन कुमार,2,राजशेखर चौबे,6,राजीव रंजन उपाध्याय,11,राजेन्द्र कुमार,1,राजेन्द्र विजय,1,राजेश कुमार,1,राजेश गोसाईं,2,राजेश जोशी,1,राधा कृष्ण,1,राधाकृष्ण,1,राधेश्याम द्विवेदी,5,राम कृष्ण खुराना,6,राम शिव मूर्ति यादव,1,रामचंद्र शुक्ल,1,रामचन्द्र शुक्ल,1,रामचरन गुप्त,5,रामवृक्ष सिंह,10,रावण,1,राहुल कुमार,1,राहुल सिंह,1,रिंकी मिश्रा,1,रिचर्ड फाइनमेन,1,रिलायंस इन्फोकाम,1,रीटा शहाणी,1,रेंसमवेयर,1,रेणु कुमारी,1,रेवती रमण शर्मा,1,रोहित रुसिया,1,लक्ष्मी यादव,6,लक्ष्मीकांत मुकुल,2,लक्ष्मीकांत वैष्णव,1,लखमी खिलाणी,1,लघु कथा,288,लघुकथा,1340,लघुकथा लेखन पुरस्कार आयोजन,241,लतीफ घोंघी,1,ललित ग,1,ललित गर्ग,13,ललित निबंध,20,ललित साहू जख्मी,1,ललिता भाटिया,2,लाल पुष्प,1,लावण्या दीपक शाह,1,लीलाधर मंडलोई,1,लू सुन,1,लूट,1,लोक,1,लोककथा,378,लोकतंत्र का दर्द,1,लोकमित्र,1,लोकेन्द्र सिंह,3,विकास कुमार,1,विजय केसरी,1,विजय शिंदे,1,विज्ञान कथा,79,विद्यानंद कुमार,1,विनय भारत,1,विनीत कुमार,2,विनीता शुक्ला,3,विनोद कुमार दवे,4,विनोद तिवारी,1,विनोद मल्ल,1,विभा खरे,1,विमल चन्द्राकर,1,विमल सिंह,1,विरल पटेल,1,विविध,1,विविधा,1,विवेक प्रियदर्शी,1,विवेक रंजन श्रीवास्तव,5,विवेक सक्सेना,1,विवेकानंद,1,विवेकानन्द,1,विश्वंभर नाथ शर्मा कौशिक,2,विश्वनाथ प्रसाद तिवारी,1,विष्णु नागर,1,विष्णु प्रभाकर,1,वीणा भाटिया,15,वीरेन्द्र सरल,10,वेणीशंकर पटेल ब्रज,1,वेलेंटाइन,3,वेलेंटाइन डे,2,वैभव सिंह,1,व्यंग्य,2075,व्यंग्य के बहाने,2,व्यंग्य जुगलबंदी,17,व्यथित हृदय,2,शंकर पाटील,1,शगुन अग्रवाल,1,शबनम शर्मा,7,शब्द संधान,17,शम्भूनाथ,1,शरद कोकास,2,शशांक मिश्र भारती,8,शशिकांत सिंह,12,शहीद भगतसिंह,1,शामिख़ फ़राज़,1,शारदा नरेन्द्र मेहता,1,शालिनी तिवारी,8,शालिनी मुखरैया,6,शिक्षक दिवस,6,शिवकुमार कश्यप,1,शिवप्रसाद कमल,1,शिवरात्रि,1,शिवेन्‍द्र प्रताप त्रिपाठी,1,शीला नरेन्द्र त्रिवेदी,1,शुभम श्री,1,शुभ्रता मिश्रा,1,शेखर मलिक,1,शेषनाथ प्रसाद,1,शैलेन्द्र सरस्वती,3,शैलेश त्रिपाठी,2,शौचालय,1,श्याम गुप्त,3,श्याम सखा श्याम,1,श्याम सुशील,2,श्रीनाथ सिंह,6,श्रीमती तारा सिंह,2,श्रीमद्भगवद्गीता,1,श्रृंगी,1,श्वेता अरोड़ा,1,संजय दुबे,4,संजय सक्सेना,1,संजीव,1,संजीव ठाकुर,2,संद मदर टेरेसा,1,संदीप तोमर,1,संपादकीय,3,संस्मरण,730,संस्मरण लेखन पुरस्कार 2018,128,सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन,1,सतीश कुमार त्रिपाठी,2,सपना महेश,1,सपना मांगलिक,1,समीक्षा,847,सरिता पन्थी,1,सविता मिश्रा,1,साइबर अपराध,1,साइबर क्राइम,1,साक्षात्कार,21,सागर यादव जख्मी,1,सार्थक देवांगन,2,सालिम मियाँ,1,साहित्य समाचार,98,साहित्यम्,6,साहित्यिक गतिविधियाँ,216,साहित्यिक बगिया,1,सिंहासन बत्तीसी,1,सिद्धार्थ जगन्नाथ जोशी,1,सी.बी.श्रीवास्तव विदग्ध,1,सीताराम गुप्ता,1,सीताराम साहू,1,सीमा असीम सक्सेना,1,सीमा शाहजी,1,सुगन आहूजा,1,सुचिंता कुमारी,1,सुधा गुप्ता अमृता,1,सुधा गोयल नवीन,1,सुधेंदु पटेल,1,सुनीता काम्बोज,1,सुनील जाधव,1,सुभाष चंदर,1,सुभाष चन्द्र कुशवाहा,1,सुभाष नीरव,1,सुभाष लखोटिया,1,सुमन,1,सुमन गौड़,1,सुरभि बेहेरा,1,सुरेन्द्र चौधरी,1,सुरेन्द्र वर्मा,62,सुरेश चन्द्र,1,सुरेश चन्द्र दास,1,सुविचार,1,सुशांत सुप्रिय,4,सुशील कुमार शर्मा,24,सुशील यादव,6,सुशील शर्मा,16,सुषमा गुप्ता,20,सुषमा श्रीवास्तव,2,सूरज प्रकाश,1,सूर्य बाला,1,सूर्यकांत मिश्रा,14,सूर्यकुमार पांडेय,2,सेल्फी,1,सौमित्र,1,सौरभ मालवीय,4,स्नेहमयी चौधरी,1,स्वच्छ भारत,1,स्वतंत्रता दिवस,3,स्वराज सेनानी,1,हबीब तनवीर,1,हरि भटनागर,6,हरि हिमथाणी,1,हरिकांत जेठवाणी,1,हरिवंश राय बच्चन,1,हरिशंकर गजानंद प्रसाद देवांगन,4,हरिशंकर परसाई,23,हरीश कुमार,1,हरीश गोयल,1,हरीश नवल,1,हरीश भादानी,1,हरीश सम्यक,2,हरे प्रकाश उपाध्याय,1,हाइकु,5,हाइगा,1,हास-परिहास,38,हास्य,59,हास्य-व्यंग्य,78,हिंदी दिवस विशेष,9,हुस्न तबस्सुम 'निहाँ',1,biography,1,dohe,3,hindi divas,6,hindi sahitya,1,indian art,1,kavita,3,review,1,satire,1,shatak,3,tevari,3,undefined,1,
ltr
item
रचनाकार: श्री राम कथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग निशाचर तरणीसेन के वध उपरान्त विभीषण एवं श्रीराम रो पड़े - डॉ. नरेन्द्रकुमार मेहता
श्री राम कथा के अल्पज्ञात दुर्लभ प्रसंग निशाचर तरणीसेन के वध उपरान्त विभीषण एवं श्रीराम रो पड़े - डॉ. नरेन्द्रकुमार मेहता
https://3.bp.blogspot.com/-6fzC7FQBOU4/XE7VT__dkvI/AAAAAAABG0Q/j2fnXXdK1CQw2CPBkE9sfk9ZH7tUa_2wQCLcBGAs/s200/%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25B0%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0%2B%25E0%25A4%2595%25E0%25A5%2581%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25B0%2B%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B9%25E0%25A4%25A4%25E0%25A4%25BE.png
https://3.bp.blogspot.com/-6fzC7FQBOU4/XE7VT__dkvI/AAAAAAABG0Q/j2fnXXdK1CQw2CPBkE9sfk9ZH7tUa_2wQCLcBGAs/s72-c/%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25B0%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0%2B%25E0%25A4%2595%25E0%25A5%2581%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25B0%2B%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B9%25E0%25A4%25A4%25E0%25A4%25BE.png
रचनाकार
https://www.rachanakar.org/2019/05/blog-post_91.html
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/
https://www.rachanakar.org/2019/05/blog-post_91.html
true
15182217
UTF-8
Loaded All Posts Not found any posts VIEW ALL Readmore Reply Cancel reply Delete By Home PAGES POSTS View All RECOMMENDED FOR YOU LABEL ARCHIVE SEARCH ALL POSTS Not found any post match with your request Back Home Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat January February March April May June July August September October November December Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec just now 1 minute ago $$1$$ minutes ago 1 hour ago $$1$$ hours ago Yesterday $$1$$ days ago $$1$$ weeks ago more than 5 weeks ago Followers Follow THIS PREMIUM CONTENT IS LOCKED STEP 1: Share to a social network STEP 2: Click the link on your social network Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy Table of Content